Saturday, April 23, 2011

समकालीन सिक्किमेली नेपाली साहित्यको परिचयात्मक अध्ययन -9

समकालीन सिक्किमेली साहित्यिक पत्रकारिता

समकालीन सिक्किमेली साहित्यिक पत्रकारिताको कुरा गर्दा यहॉं केही पत्र-पत्रिकाले नेपाली साहित्यको विकासमा महत्वपूर्ण योगदान पुऱ्याउँदै आएका छन्। सिक्किमबाट प्रकाशित हुने केही साहित्यिक पत्रिकाले नेपाली साहित्यको विकासमा पुऱ्याएको योगदान अनुकरणीय र अतुलनीय रहेको छ। यस दिशामा स्रष्टा, निर्माण र प्रक्रिया पत्रिकाको नाम सम्मानका साथ लिन सकिन्छ। स्रष्टा पत्रिकाका विविध विशेषाङ्कहरूमा सिक्किम वाङ्मय विशेषाङ्क, भारतीय नेपाली कथा विशेषाङ्क, शहीद विशेषाङ्क, अन्तर्राष्ट्रिय नेपाली कविता विशेषाङ्क, लिला लेखन विशेषाङ्क उल्लेखनीय रहेका छन्। शहीद विशेषाङ्कले जीवनी साहित्यको विकासमा महत्वपूर्ण योगदान पुऱ्याएको छ। यसरी नै निर्माण पत्रिकाका विशेषाङ्कहरू-संस्कृति विशेषाङ्क, रजत जयन्ती विशेषाङ्क, गुमानसिंह चामलिङ विशेषाङ्क, भाषा विशेषाङ्क, सिक्किम वाङ्मय विशेषाङ्क, गोपाल गाउँले स्मृति अङ्क आदि महत्वपूर्ण रहेका छन्। यसरी नै प्रक्रियाले पनि विभिन्न विशेषाङ्कमा समय-समयमा प्रकाशित गरेर उल्लेखनीय कार्य गर्दै आएको छ। प्रक्रियाका विशिष्ट लेखिका विशेषाङ्क, भाषा मान्यता विशेषाङ्क, भारतीय दिवाङ्गत नेपाली कवि विशेषाङ्क, विविध विषयक विशेषाङ्क, सिक्किम अङ्ग विशेषाङ्क, कृपाशाल्यान स्मृति अङ्कले पनि नेपाली साहित्यको विकासमा ठूलो योगदान पुऱ्याएका छन्। समकालीन सिक्किमेली साहित्यिक पत्रकारितामा यी ७० का दशकमा शुरू भएका पत्र-पत्रिका आज पनि निरन्तर प्रकाशन भइरहेका छन् अनि साहित्यको विकासमा प्रतिबद्ध छन्।

समकालीन सिक्किमेली साहित्यिक पत्रकारितामा १९९०-को दशकअघिदेखि निरन्तर प्रकाशन भइरहेका अनि यस अवधिमा पनि प्रकाशन भइरहेको पत्रिकाहरू यस प्रकार छन्-नरबहादुर भण्डारीको अर्चना (१९७३-१९९४), पवन चामलिङको निर्माण (१९७८), वीरभद्र कार्कीढोलीको प्रक्रिया (१९८६), केदार गुरूङ र उपमान बस्नेतको स्रष्टा (१९७९), प्रद्युम्न श्रेष्ठको सिद्धि (१९८१), उपमान बस्नेतको ढोलढ्याङ्ग्रो (१९८४), नेपाली साहित्य परिषद्को कनका (१९८६), प्रवीण राई जुमेलीको बार्दली (१९८६), पुण्यप्रसाद शर्माको जनपक्ष (१९८६), नन्दू दूतराज निशाको तालू (१९८८) आदि।

यसरी नै सन् १९९०-देखि यता शुरू भएका पत्र-पत्रिकाहरू यस प्रकार छन्- मोहन प्रधानको सञ्जीवनी (१९९०), वीरभद्र कार्कीढोलीको स्थापना (१९९०), कृष्ण छेत्री र अन्यको प्रभास (१९९१), सी.के. श्रेष्ठको आधार (१९९१), रूद्र पौड्यालको मुनाल (१९९१), चक्रपाणि भट्टराईको पूर्णिमा (१९९१), नन्दू दूतराज निशाको स्मृति (१९९२), धन निर्दोषको बगर (१९९२), लक्ष्मीकान्त ज्योतको पहाड़े (१९९२), के.एस. राईको मजिटो (१९९२), आर सी शर्माको लभ मेरिज (१९९३), नयन कुमार राई र अन्यको नव अभियान (१९९३), टी.बी. चन्द्र सुब्बाको किनार (१९९३), कपिलमणि अधिकारीको सूर्योदय (१९९४), छिरिङ पाञ्जो शेर्पाको थुतुने (१९९४), जीआर खुलालको स्वयम्बर (१९९४), कृष्णदास राईको बातोङ (१९९४), कृष्ण छेत्रीको अस्मिता (१९९५), कुवेर चापागाईंको झरना (१९९५), राम प्रसाद राईको बाबरी (१९९५), टीबीचन्द्र सुब्बाको ज्वारभाटा (१९९५), डीके अञ्जानको सम्पत्ति (१९९५), चक्रपाणि भट्टराईको कला संस्कृति (१९९५), चक्रपाणि भट्टराई र अन्यको युग (१९९५), बुद्धिमान प्रधान र अन्यको हिमरेखा (१९९७), प्रेम थुलुङ र वाङ्दी छिरिङ लामाको मैनाम (१९९७), हरिष मोक्तान अल्लारेको हस्ताक्षर (१९९७), टीका ढुङ्गेलको प्रदिपिका (१९९७), अशोक प्रशान्तको छायॉं (१९९८), मोहन प्रकाश राईको परिमल (१९९८), डीके अञ्जानको आत्मचिन्तन (१९९८), ओपी राईको निशानी (१९९८), नेपाली साहित्य परिषद्को भानु स्मारिका (१९९८), चम्पादिवस राईको नागबेली (१९९९), एलबी छेत्रीको सम्झना (१९९९), मनबहादुर लिम्बूको भालेढुङ्गा (१९९९), हरिभक्त अधिकारीको चौंरी डॉंड़ा (१९९९), पारसमणि शमको अग्निशिखा (१९९९), भानु प्रधानको श्रद्धाञ्जली (१९९८), भीम प्रधानको बाल दर्पण (२०००), टङ्क सुवेदीको दिग्दर्शन (२००२), जिपी अनाथको दिव्यभारती (२००५), सुवास तामङ अतितको जमर्को (२००२), डा. दिवाकर प्रधान र खगेन्द्र मणि प्रधानको कल्पतहरू (२००२), चुनिलाल घिमिरेको जागृति (२००२), वीरभद्र कार्कीढोलीको पीढ़ी (२००२), प्रताप बस्नेतको मोक्ष (२००२), मित्रलाल निरौलाको अजम्बरी (२००२), हरि प्रधानको युवा मञ्च (२००३), धनसिंह विश्वको उल्का (२००४), टीका ढुङ्गेलको र चन्द्र दुलालको पूर्वाधार (२००३), एम.टी. लामाको अर्पण (२००४), राधा प्रधान र अन्यको सिक्किम श्री (२००४), प्रेम कार्कीको युवा चिन्तन (२००६), कविता सुब्बाको नारी शक्ति (२००५) आदि।


निष्कर्ष

समकालीन सिक्किमेली साहित्यमा कथा, कविता, उपन्यास, लेख निबन्ध, संस्मरण, नाटक आदि सबै साहित्यिक विधाको विकासमा सिक्किम अग्रसर रहेको छ। यस अवधिका साहित्यिक रचनाहरूमा पूर्वीय र पाश्चात्य दुवै साहित्यको प्रभाव स्पष्ट देखिन्छ। मूलतः यस अवधिमा आएर सिक्किमले साहित्यिक क्षेत्रमा उल्लेखनीय प्रगति गरेको स्पष्ट भएर जान्छ। प्रस्तुत लेखमा सन्‌ १९९०-देखि यताको सिक्किमेली समकालीन साहित्यिक गतिविधिलाई टिप्पणीमूलक र विकासक्रमिक रूपमा चर्चा गर्ने प्रयास गरिए पनि समय अभावका कारण यस लेखमा केही पुस्तकहरूको उल्लेख गर्न अनि केही अलङ्कारहरूको नाम छुट्न गएको हुनसक्छ। पछि कुनै समयमा यसमा संसोधन गरेर छुटिएका नामहरू समावेश गर्ने प्रयास यस लेखकको रहनेछ। यद्यपि, प्रस्तुत लेखमा छुटिएका नामहरूप्रति खेद प्रकट गर्दै भविष्यमा सुधार्ने प्रतिबद्घता व्यक्त नगरि रहन सकिंँदैन।

यस अवधिमा सिक्किमले नेपाली साहित्यको विकासमा आफ्नै दक्षताका आधारमा योगदान पुऱ्याएको छ। यस अवधिमा आएर सिक्किमले नेपाली साहित्यको विकासमा जति कार्य गरेको छ त्यसको सही मूल्याङ्कनका लागि लामो समय लाग्नेछ। यद्यपि, के देखिन्छ भनेआजको सिक्किमेली साहित्य गुणात्मकता र संख्यात्मकता दुवै दृष्टिमा धेरै अघि छ र यहॉंबाट प्रकाशित साहित्यिक कृतिहरू नेपाली साहित्यमा नै महत्वपूर्ण र उल्लेखनीय कृतिहरू बन्नपुगेका छन्। सिक्किमले नेपाली साहित्यका अब्बल साहित्यकारहरूलाई जन्मदिइसकेको छ। कविता कथा, निबन्ध, संस्मरण आदि विधाका साथसाथै औपन्यासिक विधामा पनि सिक्किमले सशक्त उपस्थिति दिनसक्नु नेपाली साहित्यका लागि उल्लेखनीय उपलब्धि हो।


नोट ः प्रस्तुत लेख तयार गर्दा अनेक पत्रपत्रिका र पुस्तकको सहयोग लिइएको छ, जसका लागि पत्र-पत्रिकाका सम्पादक र लेखकहरूप्रति आभार प्रकट गरिन्छ- लेखक।

समकालीन सिक्किमेली नेपाली साहित्यको परिचयात्मक अध्ययन -8

समकालीन सिक्किमेली संस्मरण साहित्य

सिक्किमेली समकालीन साहित्यको सन्दर्भमा कुरा गर्नुपर्दा संस्मरण, नियात्रा साहित्य विकासोन्मुख दिशामै अग्रसर छ। यस दिशामा थोरै कलमकारहरूले कलम चलाए पनि दुइ चारवटा उत्कृष्ट संस्मरणात्मक कृतिहरू सिर्जना भइसकेका छन्। यद्यपि फट्याक फुटुक संस्मरणात्मक लेखहरूमै समकालीन सिक्किमेली संस्मरण साहित्य सीमित रहेको छ। विभिन्न पत्र-पत्रिकाहरूमा प्रकाशित संस्मरणात्मक लेखहरू र केही स्मृति ग्रन्थहरूमा प्रकाशित संस्मरणात्मक लेखहरू नै बड़ी सिर्जना भएको देखिन्छ।

संस्मरण साहित्यमा कलम चलाउने समकालीन सिक्किमेली साहित्यकारहरू हुन्-सानु लामा, डा. शान्ति छेत्री, मटिल्डा राई, पवन चामलिङ "किरण', प्रद्युम्न श्रेष्ठ आदि। सौप लामाको यात्रा संस्मरणमा आधारित दुइ कृति प्रकाशित भएका छन्। औपन्यासिक परिपाटीमा लेखिएको अनि माथि अनुभवन्यास भनेर चर्चा गरिसकिएको हिमालचुली मन्तिर (१९९८)। उनको यस विधामा सिर्जना भएको विशुद्ध संस्मरणात्मक कृति हो। उनको विदेश भ्रमणका आधारमा लेखिएको आँगन परतिर (१९९९) अर्को संस्मरणात्मक कृति नेपाली साहित्यमा उत्तराधुनिक लेखन शैलीमा सिर्जना गरिएको उत्कृष्ट साहित्यिक कृति बन्न पुगेको छ।
यस विधामा देखा परेकी अर्की सशक्त प्रतिभा हुन्‌ डा. शान्ति छेत्री, उनको यूरोप भ्रमण केही संस्मरण (१९९८) यूरोपका राष्ट्रहरूमा गरिएका भ्रमणहरूलाई लिएर लेखिएको छ। यसमा उनका १४ वटा लेखहरूमा उनले तुलनात्मक दृष्टिकोणसमेत राखेर रचनाहरूको सिर्जना गरेकी छन्। संस्मरण साहित्यमा देखा परेकी अर्की सशक्त प्रतिभा हुन् मटिल्डा राई। उनको आफ्ना देश विदेशका भ्रमणमा प्राप्त गरेका अनुभुति र अन्य स्मृतिमूलक घटनाहरूलाई लिएर रोचक शैलीमा लेखिएका ३१ वटा संस्मरणात्मक लेखहरूको सॅंगालो जीवनका केही रेखा केही रंग ( २००१)-मा प्रकाशित छन्।

संस्मरण साहित्यमा आफ्नो सशक्त उपस्थिति दिने अनि आफ्नो जीवन संघर्षका विविध पाटालाई केलाउँदै राजनैतिक पृष्ठभूमिमा संस्मरण लेख्ने संस्मरणकार हुन् पवन चामलिङ। उनको सिक्किमेली राजनैतिक इतिहासको सेरोफेरोमा आत्मवृतान्तमूलक शैलीमा लेखिएको प्रजातान्त्रिक आन्दोलनको आत्म-संघर्ष (२००४) प्रकाशित भएको छ। हुन त यस कृतिलाई राजनैतिक लेखहरूको संग्रह भनिए पनि यसमा पवन चामलिङको जीवनको एक पाटाका महत्वपूर्ण घटनाहरूलाई प्रस्तुत संस्मरणात्मक रूपमा गरिएको कारण संस्मरण साहित्यभित्र गणना गर्न सकिने प्रशस्त ठाउँ रहेको छ।

सिक्किमेली संस्मरण साहित्यमा निरन्तर कलम चलाउने कलमकार हुन्- प्रद्युम्न श्रेष्ठ। उनका विशुद्ध संस्मरण र यात्रा संस्मरणहरू विभिन पत्र-पत्रिकामा प्रकाशित हुँदै आएका छन्। यस विधामा उनका दुइ पुस्तक पनि प्रकाशित छन्। पहिलो पुस्तक मेरा केही स्मृतिहरू (१९९४)-मा संस्मरणहरूलाई संग्रह गरिएको छ भने दोस्रो मेरा केही यात्रा संस्मरणहरू (१९९५)-मा यात्रा संस्मरणहरूलाई राखिएको छ।

यस विधामा कलम चलाउने अन्य कलमकारहरू हुन्- वीरभद्र कार्कीढोली, उपमान बस्नेत, केदार गुरुङ, शिव प्रधान, विजयकुमार सुब्बा, चम्पादिवस राई, भीम दाहाल, सानुभाइ शर्मा, मोहन प्रधान "नीरज', डिल्लीराम अधिकारी, सुधा राई, प्रा. गीता निरौला, गोबर्धन बॉंस्तोला, लक्ष्मी गुरूङ, प्रेम थुलुङ, प्रवीण राई जुमेली, रुद्र पौड्याल, चक्रपाणि भट्टराई, टीबी चन्द्र सुब्बा, विजय बान्तवा, सुवास दीपक, सीडी राई, सन्तोष बर्देवा, उदय छेत्री, राजेन्द्र भण्डारी, वत्स गोपाल, डा.घनश्याम नेपाल, पुण्यप्रसाद शर्मा, डा. पुष्प शर्मा, दीपक तिवारी आदि।

समकालीन सिक्किमेली नेपाली साहित्यको परिचयात्मक अध्ययन -7

सिक्किमेली नेपाली नाटक साहित्य

सिक्किममा नाट्य साहित्यको भनेजस्तो हिसाबमा विकास भएको पाइँदैन। तर यहॉंका नाटककारहरू नाटक साहित्यलाई विकसित गर्ने दिशामा अग्रसर छन्। आजको विश्व साहित्यिक परिवेशमा नाटक साहित्यले ठूलो छलाङ लगाइसकेको छ। नेपाली नाट्य साहित्यले पनि उल्लेखनीय उपलब्धि प्राप्त गरिसकेको छ तर सिक्किममा नेपाली नाट्य साहित्यको स्थिति अहिले पनि विकासोन्मुख नै रहेको छ। समकालीन सिक्किमेली नाट्य साहित्यमा सामाजिक पारिवारिक इतिवृत्तमै नाट्य लेखन सीमित रहेको अनि नाट्य साहित्यमा विविध प्रयोगको न्यूनता रहेको पाइन्छ। एकातिर नेपाली नाट्य साहित्यमा देखा परेको प्रयोगधर्मिता समकालीन सिक्किमेली नाट्य साहित्यमा प्रयोग नभएको देखिन्छ। मूलतः नाटककारहरूले रङ्गमञ्चीय दृष्टिकोणमा नै नाट्य कृति सिर्जना गरेको अनुभूति हुन्छ। यस क्रममा सिक्किमबाट पूर्णाङ्की र एकाङ्की नाट्य सिर्जना भइरहेको पाइए पनि गुणात्मकता र स्तरीयताका दृष्टिकोणमा यी नाट्य कृतिहरू मध्यम र निम्नमध्यम स्तरका रहेका छन्। तर सिक्किमेली नाट्य साहित्य विकासोन्मुख दिशातिर अग्रसर चाहिँ पक्कै छ।

यस अवधिका प्रमुख नाटककारहरू हुन्- चुनिलाल घिमिरे, ध्रुव लोहागण, थमन नौवाग, एम.डी. कार्की, कमल दाहाल, हेमन्त गिरी, नरेन्द्र साइवा आदि।
चुनिलाल घिमिरेका नाटकहरू पुत्काको मह (१९९६), सॉंझदेखि सॉंझसम्म (१९९७) यस अवधिमा प्रकाशित दुइ नाट्य कृति हुन्। यिनका पूर्णाङ्की र एकांकीहरू विभिन्न रङ्गमञ्चमा मञ्चन हुँदै आएका छन् भने यिनका नाट्य कृतिमा सामाजिक र पारिवारिक पक्षलाई प्रस्तुत गरिएको पाइन्छ। सन्‌ १९७०-को दशकको उत्तरार्द्धदेखि नाट्य साहित्यमा सक्रिय रहेका घिमिरे एक कुशल नाट्य निर्देशक पनि रहेका छन्।

सन्‌ १९८०-को दशकदेखि नाट्य क्षेत्रमा प्रवेश गरेका ध्रुव लोहागणका नाटक एकांकीहरूमा हॉंस्य व्यङग्यत्मकता बढ़ी पाइन्छ भने समाजमा देखा परेका विकृति र विसङ्गतिहरूलाई उनले नाटकका विषयहरू बनाएका छन्। यस अवधिमा आएर उनका तीन नाट्य कृति प्रकाशित भएका छन्। आँधी आएपछि (१९९७) र मृगतृष्णा (२००६) उनका पूर्णाङ्की नाटक हुन् भने कटुसत्य (१९९९) एकाङ्कीहरूको संग्रह हो।

सिक्किमेली नाट्य साहित्यमा आफ्नो सशक्त उपस्थिति दिँदै उदाएका नाटककार हुन् एम.डी. कार्की। यिनको प्रश्न चिन्ह (२००३) नाटकमा भारतका गोर्खाहरूमाथि लगाइएका लाञ्छना र प्रश्नचिन्हहरूलाई नाटकको कथ्य बनाइएको छ। यिनका नाटकमा अस्तित्वबोध र स्वाभिमानका निम्ति गरिएका संघर्षहरू र राष्ट्र प्रेमको उचित मूल्य नपाएको अनि अवहेलित बनेको वीर नेपालीहरूको दुखलाई बोकेको कथा रहेको छ।

पारिवारिक तथा सामाजिक पृष्ठभूमिमै नाटक सिर्जना गर्ने अर्का नाटककार हुन् थमन नौवाग। सन्‌ १९८०-को दशकदेखि नाट्य क्षेत्रमा प्रवेश गरेका नाटककार नौवाग १९९०-पछि निकै सक्रिय भएका छन्। उनका नाटक एकाङ्कीहरूले समाजमा रहेको अन्धविश्वास, जातिवादी भेदभाव, तश्करी, युवावर्गको पलायनता आदिलाई विषय वस्तु बनाएका छन्। यिनको कलङ्क (१९९७) नाट्य संग्रह प्रकाशित भएको छ।

यस अवधिमा आएर रणजीत सिंह, कमल दाहाल, हेमन्त गिरी, टीएस सुवेदी, केबी गुरूङ, फुर्वा लेप्चा, महेन्द्र बजगाईं आदि नाटककारहरू आफ्ना नाटकहरूलाई विभिन्न रङ्गमञ्चमा प्रदर्शन गर्न सफल भएका छन् भने केही पत्र-पत्रिकामा उनीहरूका नाटक एकाङ्कीहरू पनि प्रकाशित हुँदैछन्।

समकालीन सिक्किमेली नेपाली साहित्यको परिचयात्मक अध्ययन -6

समकालीन सिक्किमेली समालोचना साहित्य

आलोचनाको क्षेत्रमा पनि सिक्किमले समकालीन पृष्ठभूमिमा महत्वपूर्ण उपलब्धि प्राप्त गरेको छ। साहित्यिक कृतिहरूको वस्तुनिष्ठ, सैद्धान्तिक र आलोचनात्मक समीक्षा यस अवधिमा आएर अघिल्ला वर्षहरूभन्दा धेरै समालोचनाका क्षेत्रमा काम भएको पाइन्छ। यस अवधिमा आएर समालोचकहरूले साहित्यिक कृतिहरूको वस्तुनिष्ठ, पाठनिष्ठ, शैली वैज्ञानिक सैद्धान्तिक समालोचना, तुलनात्मक समालोचना आदि पद्धतिहरूद्वारा विभिन्न वाद, चिन्तन र धाराहरूका आधारमा कृतिहरूको विश्लेषण र मूल्याङ्कन गर्ने कार्य गरेका छन्। एकातिर समालोचकहरू शोध कार्यमा पनि त्यत्तिकै सक्रिय देखिन्छन् भने कालक्रमिक र टिप्पणीमूलक समालोचना पनि गरिएको पाइन्छ।

विशेष गरी १९९०-को दशकदेखि यता समालोचना साहित्यको विकासमा विशुद्ध साहित्यिक पत्र-पत्रिकालगायत समसामयिक पत्र-पत्रिका र दैनिक समाचार-पत्रहरूले पनि महत्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गरेका छन्। यस क्रममा पवन चामलिङको निर्माण, केदार गुरूङ र उपमान बस्नेतको स्रष्टा, वीरभद्र कार्कीढोलीको प्रक्रिया, प्रद्युम्न श्रेष्ठको सिद्धी, नेपाली साहित्य परिषद्को कनका, प्रवीण राई जुमेलीको बार्दली, मोहन प्रधानको सञ्जीवनी, चक्रपाणि भट्टराईको पूर्णिमा, चम्पादिवस राईको नागबेली, हरिभक्त अधिकारीको चौंरी डॉंड़ालगायत दैनिक समाचार-पत्रहरू हाम्रो प्रजाशक्ति, समय दैनिक, सुनचरी दैनिक, आज-भोलि, हाम्रो पहाड़, अब, हिमालय दर्पण आदिले पनि आइतबारे अङ्कमा साहित्यिक कृतिहरूको समय-समयमा मूल्याङ्कन र विश्लेषण गर्दै समालोचना साहित्यको विकासमा सहयोग गर्दै आएका छन्। यस अवधिमा आएर गरिएका केही शोध कार्यले पनि सिक्किमेली समालोचना साहित्यमा ठूलो योगदान पुऱ्याएको छ। यस क्रममा डा. शोभाकान्ति थेगिम, डा. शान्ति छेत्री, डा. पुष्प शर्मा, डा. राजेन्द्र भण्डारी, डा. वत्स गोपाल, उदय छेत्री, टेकबहादुर छेत्री, बलराम पाण्डे, पारसमणि शम आदिका पाठ्यक्रमिक शोधहरूले पनि समालोचना साहित्यको विकासमा ठूलो योगदान पुऱ्याएको देखिन्छ। यस अवधिमा आएर प्रकाशित भएका केही स्मृति ग्रन्थ र पत्र-पत्रिकाका विशेषाङ्कहरूले पनि सिक्किमेली समालोचना साहित्यलाई निरन्तरता दिने काम गरेको छ।

यस कालका प्रमुख समालोचकहरूमा डा. घनश्याम नेपाल, डा. वत्स गोपाल, डा. पुष्प शर्मा, डा. राजेन्द्र भण्डारी, डा. शोभाकान्ति थेगिम, डा. शान्ति छेत्री, प्रा. दशरथ खरेल, पेम्पा तामाङ, प्रा. गीता शर्मा, शिव प्रधान, महानन्द पौड्याल, भीम दाहाल, डिल्लीराम अधिकारी, केदार गुरूङ, उदय छेत्री, चम्पादिवस राई, प्रेम थुलुङ, दीपक तिवारी आदि रहेका छन्।

डा. घनश्याम नेपाल शैली वैज्ञानिक परिपाटीमा समालोचना गर्ने नेपाली साहित्यकै दिग्गज समालोचकहरूमध्ये एक हुन्। यिनको कलमले कृतिहरूको पाठनिष्ठ मूल्याङ्कन साहित्येतिहास, सैद्धान्तिक विश्लेषण र शैली वैज्ञानिक आलोचनात्मक पद्धतिहरू अप्नाएको देखिन्छ। यस अवधिमा आएर यिनको नेपाली साहित्यको परिचयात्मक इतिहास (१९९१) र शैली विज्ञान (१९९२) र रूप र रेखाहरू (२००१) प्रकाशित भएको छ। यसरी नै डा. शोभाकान्ति थेगिमको शोध ग्रन्थमा आधारित समालोचनात्मक कृति नेपाली समालोचनाको परम्पराः मूल्याङ्कन र विश्लेषण (१९९२)-मा नपाली समालोचनाको साहित्येतिहास तथा समालोचना साहित्यका सिद्धान्त र पद्धतिहरूको चर्चा गरिएको छ। यसरी नै डा. शान्ति छेत्रीको शोध ग्रन्थमा आधारित समालोचनात्मक कृति नेपाली समालोचना साहित्यमा राम कृष्ण शर्माको योगदान (१९९२)-कुमार सिंह राईको जोसमणि पन्थ परम्परा औ स्वामी १०८ श्याम दास (१९९३), प्रेम थुुलुङको कवि अगमसिंह तामाङ र उनका कृति(१९९३), नेपाली गीत साहित्यः केही प्रतिभा एवं उदाहरणहरू(२००२) र सन्दर्भ कवि पवन चामलिङ "किरण' का तीन कविता सङ्ग्रह एवं गीतहरू (२००५), उदय छेत्रीको नेपाली साहित्यको विकासमा सिक्किमका संघ संस्थाहरूको योगदान (१९९९), घोषणा सन्दर्भ माटो कवि (२००३), हीरा छेत्रीको भारतेली नेपाली पत्र-पत्रिकाको शताब्दी १८८७-१९८६ (१९९३), पेम्पा तामाङको आख्यानदेखि पराख्यानसम्म (२००५), पूर्ण राईको नेपाली साहित्य परिचय (१९९९), टी.बी. चन्द्र सुब्बाको श्री इन्द्रबहादुर राईः व्यक्ति कृति र कार्य (२००४), डिल्लीप्रसाद अधिकारीको चिन्तनको चौतारी (२००५), डा. राजेन्द्र भण्डारी र वत्स गोपालको लीला लेखन वार्ता र अन्तर्वार्ता (१९९७), महानन्द पौड्यालको कवि नरेन्द्रप्रसाद कुमाई कृतित्व र मूल्याङ्कन (२००४), टी.बी. चन्द्र सुब्बाको व्यक्ति र कृतिको आधारमा स्रष्टा केदार गुरूङ (२०००) आदि प्रमुख छन्।

समालोचना साहित्यमा पत्र-पत्रिकामा निरन्तर कलम चलाउने समालोचकहरूमा सानु लामा, रूद्र पौड्याल, पारसमणि शम, गोपाल गाउँले, गीता शर्मा, डा. पुष्प शर्मा, देवकुमार दुमी, हरिश मोक्तान "अल्लारे' , मोहन प्रधान "नीरज', सानु भाइ शर्मा, सुवास दीपक, विजय बान्तवा, प्रद्युम्न श्रेष्ठ, के.एन. शर्मा, नकुल काजी, दीपक तिवारी, बलराम पाण्डे, समीरण छेत्री "प्रियदर्शी', चम्पादिवस राई, हरिभक्त अधिकारी आदि प्रमुख छन्। डा. पुष्प शर्मा र डा. राजेन्द्र भण्डारीका शोध ग्रन्थहरू पनि नेपाली समालोचना साहित्यको विकासमा महत्वपूर्ण उपलब्धि मानिएका छन्। डा. शर्माले सिक्किमेली कविता साहित्यको मूल्याङ्कन र विश्लेषण गरेकी छन् भने डा. राजेन्द्र भण्डारीले सिक्किमेली कथा साहित्यलाई आफ्नो शोधको विषय बनाएका छन्। यस क्रममा पारसमणि शमको शोध नेपाली साहित्यको विकासमा स्रष्टा पत्रिकाको योगदान पनि सिक्किमेली साहित्यिक पत्रकारिताको अध्ययन र मूल्याङ्कनमा आधारित छ। शमको सन्‌ २००६-देखि समय दैनिकमा सन् २००० पछिका सिक्किमेली कविता र कवि धारावाहिक रूपमा प्रकाशित भइरहेको छ। यसमा उनले २००० पछिका सिक्किमेली कविताको प्रवृत्तिगत विश्लेषण गर्ने प्रयास गरिरहेका छन्। यस अवधिमा आएर प्रकाशित केही स्मृति ग्रन्थ र पत्र-पत्रिकाका विशेषाङ्कहरूले पनि समालोचना साहित्यको विकासमा थप योगदान दिएका छन्। यसक्रममा टीबीचन्द्र सुब्बाद्वारा सम्पादित महाकवि तुलसीराम शर्मा "कश्यप' स्मृति ग्रन्थ (२००३), स्वर सम्राज्ञी अरूणा लामा (१९९९), डा. शोभाकान्ति थेगिम स्मृति ग्रन्थ (२०००), स्रष्टा, प्रक्रिया, निर्माण, सञ्जीवनी, कनका आदि पत्रिकाका विशेषाङ्कहरूमा विविध समालोचनात्क दृष्टिकोण राखिएका रचनाहरू प्रकाशन भएका छन्।

समकालीन सिक्किमेली नेपाली साहित्यको परिचयात्मक अध्ययन -5

समकालीन सिक्किमेली नेपाली उपन्यास साहित्य

आधुनिक उपन्यास साहित्यका क्षेत्रमा सिक्किमले थोरै उपन्यास सिर्जना गरे पनि गुणात्मकताका दृष्टिकोणमा सिक्किमेली उपन्यास साहित्य अब्बल रहेको छ। सिक्किममा उपन्यास लेखनको परम्परा सन्‌ १९७०-को दशककै छेउछाउबाट शुरु भएको हो। सिक्किममा उपन्यास साहित्य भित्र्याउने श्रेय गंगा कप्तानलाई जान्छ। गंगा कप्तानको निर्दयी (१९६९) उपन्यास सिक्किमेली उपन्यास साहित्यको जेठो उपन्यास हो। सिक्किमका प्रथम उपन्यासकारको पगरी गुथेका गंगा कप्तानले जिउँदो लाश (१९७०), महत्वहीन कुमारीत्व (१९७०)- गरी सन् १९९०-अघि तीनवटा उपन्यास प्रकाशनमा ल्याइसकेका थिए। यसपछि उनले इन्दू उपन्यासको रचना (१९८८)-मा गरे पनि यसको प्रकाशन भने उनको मृत्युपछि २००५-मा भयो। गंगा कप्तानद्वारा सिर्जना गरिएको पृष्ठभूमिमा समीरण छेत्री प्रियदर्शी र अर्जुन निरौला जस्ता उपन्यासकारको उदयले सिक्किमेली उपन्यास साहित्यलाई माथि उठाउने काम गरेको छ। ऐतिहासिक परिप्रेक्ष्यमा लेखिएको समीरण छेत्री प्रियदर्शीको बलिवेदी (१९७०) र पोखिएको जिन्दगी (१९७१)-ले सिक्किमेली उपन्यास साहित्यलाई मल-जल गर्ने काम गरेको छ। यसपछि उपन्यास लेखनमा सशक्तताका साथ उदय भए अर्जुन निरौला। यसपछि सुवास दीपकको उपन्साय अभिषेक (१९८०), राधाकृष्ण शर्माको भन्न नसकेका कुरा (१९८३) र तुलसी शर्मा "कश्यप'-को सङ्कल्प (१९८८) उपन्यास प्रकाशन भए। यस दुइ दशकमा सिक्किमेली उपन्यास साहित्यले मलिलो माटो पाइसकेको थियो। १९८०-को दशकको अन्त्यमा आइपुग्दा अर्जुन निरौला घाम डुबेपछि (१९८९) उपन्यास लिएर आए। घाम डुबेपछि उपन्यास अघिल्ला उपन्यासहरूको तुलनामा परिष्कृत र परिमार्जित छ भने यो एउटा प्रयोदवादी उपन्यास हो। चेतन प्रवाह शैलीमा लेखिएको पहिलो भारतीय नपाली उपन्यासको पगरी लगाउन सफल घाम डुबेपछि उपन्यास नेपाली साहित्यको निम्ति एउटा विशिष्ट कृति बन्न पुगेको छ। यसरी १९९०-को दशक शुरु हुनअघि नै सिक्किममा उपन्यास साहित्यको निम्ति एउटा मलिलो पृष्ठभूमि तयार भइसकेको हामी पाउँछौं।

९०-को दशकदेखि यता सिक्किममा उपन्यास साहित्यको निम्ति उल्लेखनीय पहल भएको छ। मलिलो पृष्ठभूमिमा यहॉं भीम दाहाल, सानु लामा, पारसमणि शम, एम.डी. कार्की जस्ता उपन्यासकारहरूको उदय हुन्छ। समकालीन उपन्यास साहित्यमा उपन्यासकारहरूले विभिन्न दृष्टिकोण राखेका छन् भने भाषा-शैली र प्रयोगधर्मिताको दृष्टिकोणमा यस अवधिमा सिक्किममा लेखिएका उपन्यास नेपाली साहित्यका निम्ति बहूमूल्य कृति पुगेका छन्।

उत्तराधुनिक औपन्यासिक चेतको विकास सॅंगसॅंगै नारीवादी लेखनतर्फ अग्रसर बन्दै उपन्यासमा सामाजिक पृष्ठभूमिका यथार्थ कुराहरू हुबहू उतार्न अनि जीवन्त पात्रहरूको प्रयोग गर्न उपन्यासकारहरू अघि सरेको देखिन्छ। उपन्यासमा खोक्रो प्रेम र आडम्बरी मायालाई पर राखी जीवन भोगाइका क्रममा देखापरेका अनेकौं पाटाहरूलाई उपन्यासकारहरूले इमान्दारितापूर्वक पस्किने कोशिश गरेका छन्। यतिमात्र होइन यस अवधिका उपन्यासमा सिक्किमको वास्तविक सामाजिक पृष्ठभूमिलाई खुल्लम-खुल्ला रूपमा प्रस्तुत गर्न खोजिएको छ। आञ्चलिक पृष्ठभूमिमा लेखिएका उपन्यासहरूमा उपन्यासकारहरू कतिपय प्रयोग गर्नमा अघि सरेका छन्। यसका साथै यस अवधिका उपन्यासले साहित्यप्रतिको छुट्टै धारणा पनि सिर्जना गराएका छन्। यसै अवधिमा भीम दाहाललाई उपन्यास लेखनकै क्षेत्रमा साहित्य अकादमी पुरस्कार प्राप्त हुनुबाट सिक्किममा उपन्यास साहित्यले उल्लेखनीय प्रगति गरेको स्पष्ट भएर जान्छ।

यस अवधिमा लेखिएका उपन्यासहरूलाई यसरी सूत्रात्मक रूपमा प्रस्तुत गर्नसकिन्छ-अभीष्टको खोज-हिमालचुली मन्तिर-द्रोह-विद्रोह-लक्ष्यतिर-सिँहासन।
समकालीन सिक्किमेली उपन्यास साहित्यमा भीम दाहालले आफ्नो छुट्टै स्थान निर्धारण गरेका छन्। २००६-को साहित्य अकादमी पुरस्कारद्वारा सम्मानित भीम दाहाल एक प्रयोगवादी सफल उपन्यासकार हुन्। उनका तीन उपन्यास यस अवधिमा प्रकाशन भएका छन्। भीम दाहाल पहिलो उपन्यास अभीष्टको खोज (१९९३)-बाट नै पूर्णतः स्थापित उपन्यासकारका रूपमा परिचित भएका हुन्। उनको द्रोह (२००२) र विद्रोह (२००५)-भन्दा अभीष्टको खोज अनेकौं महत्व का दृष्टिकोणमा माथिल्लो पंक्तिमा खड़ा भएको छ।

अभीष्टको खोज नायिका प्रधान उपन्यास हो र यसको कथानक नायिका केन्द्रित भएकोले उपन्यासमा नारीहरूको सामाजिक स्थान र महत्वलाई स्पष्ट पार्ने काम भएको छ। यस उपन्यासमा उपन्यासकार दाहालले नायिका शान्तिलाई तेस्रो पुस्ताकी नारी चरित्रको रूपमा खड़ा गरेका छन्। यस उपन्यासमा नारीका तीन पुस्तालाई केलाउने काम भएको छ। उपन्यासमा पुरुषवर्गको शोषण र दमनलाई खुल्ला रूपमा प्रस्तुत गर्दै उपन्यासकारले नारीको विद्रोहात्मक स्वरूपलाई अघि सारेका छन्। सिक्किम भारतमा विलय भए अघिको र पछिको सामाजिक पृष्ठभूमिमा सिर्जना भएको यस उपन्यासमा दुवै ऐतिहासिक कालखण्डलाई उदाङ्गो पार्ने काम भएको छ। कसरी सिक्किममा तीव्रताका साथ सामाजिक परिवर्तन भयो त्यस कुरालाई उपन्यासकारले विशिष्ट शैलीमा प्रस्तुत गरेका छन्। सामाजिक संस्कार र परिवेश अनि व्यवस्थाले नारीहरूमाथि के-कस्ता प्रभाव पार्दछन् ती कुरालाई उपन्यासमा राम्रारी देखाइएको छ। अभीष्टको खोजको अर्को विशेषता हो, उपन्यासकारको भाषा-शैली। उपन्यासकारले उपन्यासमा जुन भाषा शैलीलाई प्रस्तुत गरेका छन्, त्यसले पाठकलाई आकर्षित पार्दछ। उनको भाषा-शैलीले प्रत्येक वर्गका पाठकलाई मोहित बनाउन सक्षम बनेको छ। दाहालको आञ्चलिक परिवेशमा लेखिएको अनि उत्तराधुनिक उपन्यास लेखनलाई भित्र्याइएको अभीष्टको खोज नेपाली साहित्यका निम्ति गहकिलो कृति बन्नपुगेका छन्।

दाहालको अर्को उपन्यास द्रोह संरचनात्मक दृष्टिकोणमा अभीष्टको खोज भन्दा भिन्नै रहेको छ। यस उपन्यासमा दाहालले उपन्यासलाई विभिन्न खण्डमा शीर्षक दिएर विभाजन गरेका छन्। यस उपन्यासको विशेषता केमा छ भने उपन्यासकारले पात्रहरूको चयनमा देखाएको चतुरपना। एकातिर उनी सूत्रात्मक रूपमा पात्रहरूको नामाकरण गर्छन् भने अर्कातिर समाजका प्रत्येक कुनाबाट उनले पात्रहरू टिपेका छन्। सिक्किमेली सामाजिक, राजनैतिक परिवेशमा लेखिएको यस उपन्यासमा उपन्यासकारको प्रगतिवादी दृष्टिकोण स्पष्ट देखिन्छ। भाषा-शैलीका दृष्टिकोणमा द्रोहमा आइपुग्दा दाहालको लेखन शैली अझ परिष्कृत र परिमार्जित भएको छ। उनी चरित्र चित्रण गर्नमा आफ्नो छुट्टैपना देखाउँछन् भने समाजको विकृति र विसङ्गतिलाई उनले खुल्ला रूपमा चित्रण गरेका छन्। राजनैतिक परिवेशमा आएको भ्रष्टाचारप्रति उनको तिखो व्यङ्ग्य रहेको छ। यस उपन्यासमा उनले ठाउँ-ठाउँमा असित व्यङ्ग्यको प्रयोग गरेका छन्, जो अघिल्लो उपन्यासमा कम थियो। पात्रहरूको चयन र नामाकरणमा उनले अनौठो प्रयोग गरेका छन्। यस उपन्यासमा जिल्लाराम, विचारलाल, कैंजरबहादुर, एलबीकेसी राई जस्ता पात्रहरूले उपन्यासलाई अर्कै लोकमा पुऱ्याएको छ। यहॉं आइपुग्दा उनी सूत्रात्मक शैलीको पनि प्रयोग गर्न रूचाउँछन्। द्रोहको विशिष्टताकै कारण यस उपन्यासलाई साहित्य अकादमी पुरस्कारका निम्ति चयन गरिएको हो।

उनको तेस्रो उपन्यास विद्रोह-को पाठकीय ग्राफ अघिल्ला दुइ उपन्यासको तुलनामा केही तल झरेको छ। विशेष गरी विद्रोहमा आइपुग्दा भीम दाहाल मार्क्सवादी चिन्तनधाराबाट बढ़ी प्रभावित भएको पाइन्छ। उपन्यासमा जुन हिसाबमा साम्यवादी विद्रोह भएको छ त्यो शायद आजको परिवेशमा सम्भव पाठकलाई नलागेको हुनसक्छ। यद्यपि, सिक्किमको वास्तविक कथा बोकेको यस उपन्यासमा उपन्यासकारले जतिसक्दो जीवन्त पात्रहरू खड़ा गर्ने कोशिश गरेका छन्। उपन्यासकारको अभीष्ट प्रगतिवादी र साम्यवादी समाजको निर्माण गर्नु रहेको देखिन्छ। यद्यपि, विद्रोहको भाषा-शैली अझ परिष्कृत र परिमार्जित भएको छ अनि यहॉं आइपुग्दा भीम दाहाललाई शैली सम्राट भनेर भन्नसकिने स्थिति खड़ा भएको छ। आफ्ना तीन उपन्यासहरूमा प्रयुक्त भाषा-शैलीबाट भीम दाहाल सॉंच्चै नै शैली सम्राट बनेका छन्।

समकालीन सिक्किमेली उपन्यास साहित्यको कुरा गर्दा सानु लामाको आख्यान साहित्यको चर्चा नगरी पूरा हुँदैन। उनको हिमालचुली मन्तिर (१९९८) आत्मपरक शैलीमा लेखिएको आख्यानात्मक कृति हो। सानु लामाले यसलाई उपन्यासको दर्जा नदिए पनि यो औपन्यासिक रूपमा तयार गरिएको अनुभवन्यास हो। यो अनुभवन्यास आत्मपरक वृतान्त धारावाहिक शैलीमा लेखिएको छ। यसका मूल पात्र अनुभवन्यासकार लामा नै हुन् र यसका सम्पूर्ण घटनाहरू उनी वरिपरि घुमेका छन्।

यस पुस्तकमा समावेश गरिएका कथाहरू सिक्किमका ग्रामीण परिवेशमा सिर्जना भएका छन्। सरल भाषा-शैलीमा कूल २० खण्डमा बॉंड़िएको यस कृतिमा अनुभवन्यासकारले सिक्किमका विभिन्न ग्रामीण क्षेत्रहरूमा आफ्नो सरकारी कामका सिलसिलामा बिताएका ती तीता-मीठा पलका अनुभवहरूलाई रेखाङ्कित गरिएको छ। सिक्किमको ग्रामीण परिवेशलाई राम्रोसॅंग चिनेका अनि त्यसलाई केस्रा-केस्रा केलाउन सफल भएका साहित्यकार सानु लामाको हिमालचुली मन्तिर नेपाली आख्यान साहित्यका निम्ति अमूल्य रत्न बन्नपुगेको छ।

सन्‌ २००६-मा आएर सिक्किमबाट दुइवटा उपन्यास प्रकाशन भए। पहिलो एम.डी. कार्कीको सिँहासन र दोस्रो पारसमणि शमको लक्ष्यतिर! कार्कीद्वारा लिखित उपन्यास सिँहासनमा सिक्किमको भूत र वर्तमान परिवेशलाई उदाङ्गो पारिएको छ। यस उपन्यासमा वर्णित जनजीवन, घटना र ऐतिहासिक सन्दर्भहरू तथा मिथकीयको समायोजन गर्ने काम भएको छ। इन्द्रकीलको पृष्ठभूमिमा रचिएको यस उपन्यासमा वर्तमान राजनैतिक परिवेशका साथसाथै सिक्किमको ऐतिहासिक पृष्ठभूमिलाई पनि समातेर कथानकलाई अघि बढ़ाउने काम भएकोछ। लोक कथा, दन्ते कथा र ऐतिहासिक पृष्ठभूमिबाट उपन्यासलाई उठाउंँदै वर्तमानको सामाजिक पृष्ठभूमिमा देखा परेका विविध समस्या, विसङ्गति, विकृति आदिलाई उपन्यासकारले प्रस्तुत गरेका छन्। यो एउटा अतीतदेखि वर्तमानसम्मको यात्रा बोकेको एउटा प्रयोगवादी उपन्यास हो। उपन्यासको ऐतिहासिकतालाई लेखकको काल्पनिक कथावस्तुले ठाउँ-ठाउँमा मधुरो बनाएको भए पनि सिक्किमलाई चिनाउन यसले विशेष भूमिका निर्वाह गरेको छ। साधारण र सरल भाषा शैलीमा लेखिएको यो उपन्यास कुल २१ खण्डमा विभाजित छ।

नवोदित उपन्यासकार पारसमणि शमको लक्ष्यतिर उपन्यास विशुद्ध आञ्चलिक परिवेशमा लेखिएको प्रयोगवादी उपन्यास हो। उपन्यासमा शमले सिक्किमको पाण्डाम गाउँको सेरोफेरोमा जीवन्त पात्रहरूद्वारा आर्थिक, राजनीतिक, सामाजिक, सांस्कृतिक, ऐतिहासिक प्रसङ्गलाई टिप्दै उपन्यासलाई अघि बढाएका छन्। उपन्यासमा संवादको लगभग बहिष्कार गर्दै विवरणात्मक शैली अप्नाइएको छ। सरल र स्पष्ट वाक्य रचना, छोटा वाक्य गठनले उनको शैलीलाई सरल र मधुर बनाउने काम गरेको छ भने उपन्यासमा सिक्किमको ग्रामीण परिवेशलाई एउटै गाउँको कथाले बोकेको छ। उपन्यासमा प्रयुक्त पात्र-पात्रा जीवन्त छन् अनि ती सबै आ-आफ्नै ठाउँमा आ-आफ्नै प्रकारले प्रतिनिधित्व गर्न सक्षम बनेका छन्। कुल ३१ खण्डमा विभाजित यस उपन्यासको प्रत्येक खण्डमा एउटा कथा पाइन्छ तर ती उपकथाहरू उपन्यासकै कथानककै वरिपरि घुमेका छन्। उपन्यासकारको विशेषता केमा रहेको छ भने यो उपन्यास शुरुबाट, बीचबाट अथवा अन्त्यबाट जुनै खण्डबाट अध्ययन गर्दा पनि उपन्यास सिद्धिँदा पाठकले मूल कथानकलाई समाउन सक्षम बन्नेछन्। गाउँ समाजको विकास र समृद्धिको क्रममा देखा परेका अनेकौं मोडहरूलाई उपन्यासकारले जुन हिसाबले प्रस्तुत गरेका छन् त्यो निक्कै घतलाग्दो छ। यसमा उपन्यासकारको अग्रगामी दृष्टिकोण अनि समयभन्दा तीव्रताका साथ अघि बढ़ेको परिकल्पनाले उपन्यासलाई रोचक बनाएको छ। यस उपन्यासमा मूल कथानक र उपकथा दुवै नै महत्वपूर्ण छन्। मूल कथाले धागोको काम गरेको छ भन उपकथाले फूलको। उपन्यासकार पारसमणि शमको पहिलो उपन्यास भए पनि लक्ष्यतिरले नौलो स्वाद र परिकार दिन सक्षम बनेको छ भन्न सकिन्छ।
१९८८-मै रचना गरिए पनि २००५-मा आएर मात्र प्रकाशित भएरको गंगा कप्तानको उपन्यास इन्दू नारी जीवनमा आइपरेका विभिन्न समस्याहरूलाई लिएर लेखिएको उपन्यास हो। समाजमा नारीहरूको स्थान अनि उनीहरूले भोग्नुपरेका विविध समस्या र उनीहरूको जीवनचर्यामाथि आधारित यस उपन्यासमा इन्दू पात्रले भोग्नुपरेका अनेकौं कष्टसाध्य जीवन यात्राको चित्रण गरिएको छ। उपन्यासकार गंगा कप्तानको सुधारमुखी आग्रह उनको अन्तिम उपन्यास इन्दू-मा आइपुग्दा यथावत रहेको स्पष्ट हुन्छ।

यस अवधिमा लेखिएका अन्य उपन्यासहरूमा कपिलमणि अधिकारीको दुेखेको चोट (१९९९), गीता शर्माको खूशबू (१९९२), सविता चामलिङको प्रतीक्षा (१९९०), नन्दू दूतराज "निशा'-को अमर उपहार, जिग्मी लेप्चाको मलाई सिउँदोको सिन्दूरले हत्या गऱ्यो (१९९६), चक्रपाणि भट्टराईको शक्तिको खोज (१९९८), टी.बी. चन्द्र सुब्बाको जीवनदेखि धेरै टाड़ामा (२०००), सन्तोष गुप्त "उदास'-को सौगात (१९९६), निष्ठुरी (१९९८) र वियोग (२०००) आदिमा स्वच्छन्दतावादी धारालाई समातेर सामाजिक पृष्ठभूमिमा उपन्यास सिर्जना गरिएका छन्। यी उपन्यासहरू बढ़ी भावनात्मक तथा रतिरागात्मक रहेका छन्। गीता शर्माको खूशबू-मा नारी जीवनका विभिन्न पाटालाई केलाउने प्रयास भएको छ भने चक्रपाणि भट्टराईको शक्तिको खोजमा एड्स पीड़ित महिलाले भोग्नुपरेका समस्याहरूलाई देखाइएको छ। टीबी चन्द्र सुब्बाको जीवनदेखि धेरै टाड़ामा जीवनको अँध्यारो पक्षलाई अघि ल्याइएको छ भने नन्दू दूतराज र सन्तोष गुप्तका उपन्यासहरूमा क्षणिक प्रेमबाट उत्पन्न विविध समस्याहरूलाई रोमान्सेली रूपमा प्रस्तुत गरिएको छ।

समकालीन सिक्किमेली नेपाली साहित्यको परिचयात्मक अध्ययन -4

समकालीन सिक्किमेली निबन्ध साहित्य

निबन्ध साहित्य एउटा यस्तो विधा हो, जसलाई रचना गरिन्छ अनि पत्र-पत्रिकामार्फत प्रकाशन गरिएपछि पुस्तकको आकार भने त्यति दिइँदैन। थोरै निबन्धकारले मात्र आफ्ना निबन्धहरूलाई पुस्तकको रूपमा प्रकाशन गर्नेगरेको देखिन्छ। सिक्किमेली निबन्ध साहित्यको कुरा गर्दा भाषा-मान्यतायता यस विधामा उल्लेखनीय प्रगति भएको छ अनि यस विधामा धेरैले आफ्नो कलमको मसी खर्च पनि गरेका छन्। तर समकालीन निबन्ध साहित्यका सन्दर्भमा पुस्तकहरू भने थोरै मात्रामा देखा परेका छन्।

समकालीन सिक्किमेली निबन्धमा विभिन्न प्रवृत्तिगत विशेषता पाइन्छ। निबन्धलाई यहॉं मूलतः लेख भन्ने चलन रहेकोले निबन्ध साहित्यको चर्चा गर्दा ती सबै साहित्यिक लेखहरूलाई समावेश गर्नसकिन्छ,जसमा निबन्धतत्वहरू पाइन्छन्। निबन्ध रचनाका लागि अनेकौं विषय वस्तु रहेकाले यो कुनै सीमित क्षेत्रमा अटाएको हुँदैन। निबन्ध रचना गर्ने रचनाधर्मीहरू आफ्ना भावना, कल्पना, संवेग, आवेग आदिलाई चिन्तन, मनन् र बुद्धिको प्रयोगद्वारा रोचक बनाउने प्रयास गर्छन्। सन् १९९०-पछि सिक्किममा उदय भएका अनि अघिबाटै स्थापित भइसकेका पत्र-पत्रिकाहरूमा निबन्ध, लेख, प्रबन्ध आदि प्रकाशन गर्नेहरू धेरै छन् तर हामीसित पुस्तकाकारमा भने निबन्ध थोरै छन्। विशेष गरी २०००-पछि दैनिक समाचार-पत्रहरूको प्रकाशन सिक्किमबाटै हुन शुरु भयो अनि यसअघि पनि सिलगढ़ीबाट नेपाली दैनिकहरू प्रकाशन भइरहेका थिए। सिलगढ़ी र सिक्किम दुवैतिरका दैनिक समाचार-पत्रहरूमा लेख निबन्धहरू प्रकाशन गर्ने कलमकारहरू धेरै नै जन्मिएका छन्। अर्कोतिर सिक्किममा अघिबाटै रहिआएका पत्र-पत्रिकाहरूमा पनि निबन्धहरूलाई महत्व दिइएकै देखिन्छ।

सिक्किमेली निबन्ध साहित्यमा कलमकारहरूले सामाजिक विसङ्गतिहरूको टिप्पणी, राज्यको राजनैतिक परिवेशको चित्रण, मूल्याङ्कन, समाज सुधारका भावनाहरू, पर्यटनसम्बन्धी लेखहरू, रोजगार अन्य वैकल्पिक आय स्रोतबारे टिप्पणी आदि विषय वस्तुहरूलाई समेटेको देखिन्छ। एकातिर यहॉं केही निबन्धकारहरू आत्मपरक, विवेचनात्मक, विवरणात्मक, विश्लेषणात्मक, निबन्ध साहित्यको रचनामा पनि अग्रसर भएको देखिन्छ। यद्यपि, निबन्ध साहित्यमा कलम चलाउने केही उल्लेखयोग्य निबन्धकारहरूको उल्लेख यहॉं सही ठहर्दछ।

सिक्किमेली निबन्ध साहित्यको कुरा गर्दा डा. घनश्याम नेपाल, डा. शान्ति छेत्री, महानन्द पोड्याल, भीम दाहाल, सानुभाई शर्मा, डा.वत्स गोपाल, तुलसीराम शर्मा "कश्यप', एल्डी राई मिक्खोले, छिरिङ पाञ्जो शेर्पा, गोपाल गाउँले, अशोक प्रशान्त, अर्जुन पीयूष, विजयकुमार सुब्बा, उदयचन्द्र वशिष्ट, रामचन्द्र शर्मा, राज.के. श्रेष्ठ, सुवास दीपक आदिको नाम उल्लेखयोग्य रहेको छ।

डा. घनश्याम नेपाल (जन्मः १३ मार्च, १९५१) मूलतः एक समालोचक हुन्‌ तर पनि निबन्ध साहित्यमा उनको कलम निरन्तर चल्दै आएको छ। मूलतः विशिष्ट भाषा-शैलीमा विचारप्रधान, दर्शनयुक्त निबन्ध रचना गर्ने नेपालका विभिन्न पत्र-पत्रिकाहरूमा निबन्धहरू प्रकाशन भइरहेका छन्। यिनीद्वारा सम्पादित निबन्ध नन्दन (१९९२)-मा नेपाली निबन्ध साहित्यका प्रमुख निबन्धकारहरूको निबन्धलाई संग्रह गरिएको छ।

कविका रूपमा परिचित तुलसीराम शर्मा "कश्यप' एक कुशल निबन्धकार थिए। उनका निबन्धहरू वर्णनात्मक, विवरणात्मक र आत्मपरक रहेका छन्। मूलतः यिनी नैतिक शिक्षा दिने निबन्धहरूको रचना गर्ने निबन्धकार हुन्। यिनको कल्पना (१९९१) निबन्ध सङ्ग्रहमा १५ निबन्ध प्रकाशित छन्।
एक कुशल अनुवादकका साथसाथै एक कुशल निबन्धकार पनि हुन्‌ सुवास दीपक (जन्मः१ अप्रेल, १९४८)। पत्रकारिताको पेशालाई अप्नाएका सुवास दीपकका निबन्धहरू विचारप्रधान र विवरणात्मक रहेका छन्। विशेष गरी टिप्पणीमूलक निबन्धको रचना गर्ने सुवास दीपकको भाषा मान्यता (१९९५) नामक निबन्ध सङ्ग्रहभित्र २४ निबन्ध छोटा तर गहकिला रूपमा प्रकाशित छन्।

विभिन्न पत्र-पत्रिकाहरूबाट स्थापित बनेका निबन्धकार हुन्‌ अर्जुन पीयूष(जन्मः२२ फरवरी, १९६८) मूलतः यिनी टिप्पणीमूलक निबन्ध रचना गर्न रूचाउने अनि आफ्ना निबन्धहरूमा विषयलाई सरलताका साथ प्रस्तुत गर्ने निबन्धकार हुन्। यिनका निबन्धहरूमा बौद्धिक चिन्तनका साथसाथै हार्दिकता पनि पाइन्छ। यिनको समयान्तर (२००५)-मा २४ वटा विशुद्ध साहित्यिक निबन्ध प्रकाशित छन्।

प्रबन्ध लेखनलाई आफ्नो क्षेत्र ठानेका उदयचन्द्र वशिष्टका विवरणात्म लेखहरू पत्र-पत्रिकाहरूमा प्रकाशित भइरहेका छन्। यिनको धार्मिक चाड़-पर्वहरूबारे जानकारी दिँदै लेखिएका निबन्धहरूको सङ्कलन सिक्किमका चाड़पर्व (१९९७) प्रकाशित छ।

पेशागत रूपमा पत्रकार रहेका अनि व्यङ्ग्य लेखनलाई आफ्नो क्षेत्र बनाएका भीम राउत समकालीन सिक्किमेली साहित्यका एक प्रतिभाशाली व्यङ्ग्याकार हुन्। यिनका निबन्धहरूमा सामाजिक, राजनैतिक आदि विषय वस्तुहरूद्वारा समाजमा रहेका विकृतिहरूप्रति तिखो व्यङ्ग्य ठेट बोलीको भाषामा प्रस्तुत गरिएको हुन्छ। यिनका यस किसिमका निबन्धहरू हाम्रो प्रजाशक्ति-मा भीमास्त्र स्तम्भमा प्रकाशन हुँदै आएका छन्। यसै स्तम्भमा प्रकाशित छोटा-मीठा लेखहरूलाई यिनले भीमास्त्र (२००६)-मा संग्रह पनि गरेका छन्।

हास्य व्यङ्ग्य निबन्ध साहित्यका क्षेत्रमा एल्डी राई मिक्खोलेको स्थान प्रमुख रूपले उल्लेखयोग्य छ। यिनका व्यङ्ग्य निबन्धहरूमा सामाजिक विकृतिहरूमा सरल भाषामा प्रहार गरिएको हुन्छ। यिनका यस्तै १८ निबन्धहरूलाई मिक्खोले व्यक्तित्व एवं कृतित्व (२००२)-मा चम्पादिवस राई र मणि चामलिङ "रहर'-ले सङ्कलन गरी प्रकाशन गरेका छन्। हास्य व्यङ्ग्यात्मक निबन्ध रचना क्षेत्रमा यस युगका अन्य निबन्धकारहरूमा विजयकुमार सुब्बा, छिरिङ पाञ्जो शेर्पा, दीप प्रधान "गान्तोके', एम.एन. दाहाल, भीम दाहाल, वीरू बाङ्देल आदि उल्लेखयोग्य छन्।

यस कालखण्डका अन्य निबन्धकारहरू, जसका निबन्धहरू विभिन्न पत्र-पत्रिकाहरूमा प्रकाशित भइरहेका छन्, ती हुन्-केदार गुरूङ, उपमान बस्ने, सीडी राई, गोवर्धन बॉंस्तोला, पारसमणि शम, कमला आँशु, गीता शर्मा, प्रद्युम्न श्रेष्ठ, टी.एन. शर्मा, एस.एम. बस्नेत, कृष्णा कृति, बी.पी. बजगाईं, भीम ठटाल, जी.पी.अनाथ, टीका ढुङ्गेल, चुनिलाल घिमिरे, सुवास तामाङ "अतीत', चन्द्र दुलाल, के.बी. ठटाल, पुण्यप्रसाद शर्मा, पुण्य कोइराला, तारा ढकाल, प्रेम कार्की, सी.बी. कार्की, किरण छेत्री, पवित्र भण्डारी, टेकबहादुर छेत्री, दीपक तिवारी, शङ्कर ढकाल, टीका भाइ, डा. पुष्प शर्मा, प्रा. गीता निरौला, बालकृष्ण श्रेष्ठ "सदामे', डा. सी.एस. शर्मा, डा.सी. एल. प्रधान, सी.एम. शर्मा, मनबहादुर लिम्बू "इजम', हरिभक्त अधिकारी, सुरेन मोहोरा, रोशन कौशिक, रूद्र कौशिक, रामचन्द्र शर्मा, मोहन "नीरज' प्रधान, कमल दाहाल, टी.बी. चन्द्र सुब्बा, सानु लामा, शिव प्रधान, आई.एल. शर्मा, डा. परशुराम पौड्याल, देवकुमार दुमी, पारसमणि खनाल, जोसेफ लेप्चा, इन्दिरा राई, वेदनिधि तिवारी, प्रकाश अधिकारी "खाम्दोङे', रवि रसाइली रोदन, अविचन्द्र सिग्देल, दलमान पीर मुखिया, वीरबल सुब्बा, दुर्गाप्रसाद ढकाल, विजय बान्तवा, रघुनन्द सापकोटा, थिरूप्रसाद नेपाल, एम.एस. खान, एच.पी. ढकाल, टेकनाथ तिवारी, राधा प्रधान, पूर्ण राई, प्रवीण राई जुमेली, गंगा कप्तान, ध्रूव लोहागण, वाङ्दी छिरिङ लामा, उदय छेत्री, कविता सुब्बा, हेमलता गुरूङ, सुमन गजमेर, साम्पाङ राई आदि।

समकालीन सिक्किमेली नेपाली साहित्यको परिचयात्मक अध्ययन -3

समकालीन सिक्किमेली कथा साहित्य

सिक्किममा कथा साहित्यको विकास १९९०-को दशकपछि तीव्रताका साथ भएको पाइन्छ। कविता विधामा झैं कथा विधामा पनि यहॉं धेरै कलमकारहरूले कलम चलाउन रूचाएको देखिन्छ। अघिल्लै दशकदेखि सक्रिय रहेका कथाकारहरूसित नयॉं कथाकारहरूको सङ्गमले समकालीन सिक्किमेली नेपाली कथा साहित्यलाई उच्चता प्रदान गरेको छ। अहिलेका सिक्किमेली नेपाली कथा परम्परावादी कथा लेखनबाट माथि उठेका छन् भने उत्तराधुनिक कथा लेखनलाई पनि यहॉंका एक दुइ कथाकारले प्रयोगमा ल्याउने चेष्टा गरेको देखिन्छ। यस अवधिका कथाहरू बदलॅंदो सामाजिक, राजनैतिक, आर्थिक र वैश्विक परिवेशमा सिर्जना भएका छन्। कथाको मार्मिकता र विषयगत प्रस्तुतिमा एक दुइ कथाकारहरू निकै अघि पुगेका छन्।

अघिल्लो दशकमा कथा साहित्यमा आफूलाई स्थापित गरिसकेका सानु लामा, सानुभाइ शर्मा, पूर्ण राई, गंगा क प्तान, राधाकृष्ण शर्मा, आर्य लामिछाने, समीरण छेत्री प्रियदर्शी, टेकबहादुर तामी, रूद्र पौड्याल, गहर उदासी, सरला राई, प्रेम थुलुङ, भीम दाहालहरू सॅंगसॅंगै नयॉं कथाकारहरूले १९९०-को दशकको शुरूदेखि नै सिक्किमेली कथा साहित्यलाई नयॉं आयाम दिने प्रयास गरेको देखिन्छ। यीमध्ये भीम दाहाल, प्रवीण राई जुमेली, डिल्लीराम अधिकारी, विजयकुमार सुब्बा, पेम्पा तामाङ, चम्पादिवस राई, कालुसिंह रणपहेंली, विनोद प्रधान "सोरकी', थिरूप्रसाद नेपाल, छिरिङ पाञ्जो शेर्पा, पारसमणि शम, देवकुमार राई, धन निर्दोष सुब्बा आदि कथाकारहरूले सिक्किमेली नेपाली कथा साहित्यलाई नयॉं आयाम दिने चेष्टा यस कालमा आएर गरेका छन्। यस अवधिमा कथा साहित्यलाई विकसित गर्न तथा नयॉं कथाकारहरूलाई परिष्कृत र परिमार्जित गर्दै परिपक्व बनाउन विभिन्न पत्र-पत्रिकाहरूले महत्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गरेका छन्। कथा साहित्यलाई बढ़ी प्राथमिकता दिँदै अघि सरेका पत्र-पत्रिकाहरूमा स्रष्टा, प्रक्रिया, निर्माण, नागबेली, चौंरी डॉंड़ा, समय दैनिक, बाल दर्पण प्रमुख रहेका छन्।

समकालीन सिक्किमेली कथाकारहरूले आफ्ना कथाहरूमा ग्रामीण जनजीवनको यथार्थिक चिन्त्रणमा बढ़ी जोर दिएका छन्। यसका साथसाथै शहरीकरणको कारण देखा परेका विभिन्न समस्या र विकृतिहरूलाई पनि कथाकारहरूले आफ्ना कथाहरूमा विषय वस्तु बनाउने काम गरेका छन्। प्रवृत्तिगत विशेषताको कुरा गर्दा सिक्किमेली कथाकारहरू यस अवधिमा आएर मनोविश्लेषणतर्फ पनि उन्मुख देखिन्छन्। मूलतःकथाकारहरूले समाजको वास्तविक चित्रणलाई वर्णन गर्न वक्र दृष्टिको पनि प्रयोग गर्न रूचाएको देखिन्छ। एकातिर ऐतिहासिक विषयवस्तुलाई समेट्ने तथा पारिवारिक जीवनका दुःख, कष्टलाई पनि आफ्ना कथाहरूमा उतार्न यहॉंका कथाकारहरू निक्कै सक्रिय देखिन्छन्। पछिल्ला पिँढ़ीका कथाकारहरू आर्थिक विपन्नता र बेरोजगारको समस्यालाई कथाका माध्यमद्वारा चित्रण गर्न रूचाएको पनि देखिन्छ। नयॉं कथाकारहरूले आफ्ना कथाहरूमा मानव तस्करी, मादक पदार्थको तस्करी र रोजगारका निम्ति पलायन हुनुपरेको विसङ्गत जीवनलाई पनि चित्रण गर्न अघि सरेका छन्।

यस कालमा आएर सिक्किमेली कथाले नयॉं रूप लिँदै कोरा रोमाण्टिक भाव चित्रणलाई नसमेटेर जीवन भोगाइका क्रममा देखा परेका अमिल्दा पक्षहरूलाई समेत उतार्न रूचाएका छन्। अर्कोतिर जीवन भोगाइका क्रममा अनेकौं वैकल्पिक स्रोतहरूको खोजीमा संघर्ष गर्नुपरेको अनि परिश्रम र संघर्षको उचित मूल्य नपाएको दुखेसोहरू पनि यस अवधिका कथाहरूमा यत्रतत्र पाइन्छ।

अर्कातिर कथाको सौन्दर्य पक्षलाई नयॉं रूप दिँदै विविध प्रयोगवादी दृष्टिकोण राख्ने कथाकारहरू पनि धेरै जन्मिएका छन्। कथाका पात्रहरूको चयन अनि उनीहरूको गतिविधिलाई अनेकौं रूप दिने प्रचेष्ठा यस अवधिका कथाकारहरूको रहेको छ। सामान्य कुरोलाई असामान्यकरण गर्ने अनि विशिष्ट तथा महत्वपूर्ण कुराहरूको सामान्यकरण गर्ने प्रवृत्तिको पनि विकास भएको पाइन्छ। अर्कातिर व्यङ्ग्यात्मकतालाई पनि कथाकारहरूले महत्व दिएका छन्। आफ्ना कथाहरूमा समाजमा देखा परेका विभिन्न विसङ्गतिहरूप्रति, माथिल्लो दर्जाका ठान्नेहरूप्रति व्यङ्ग्य चित्रण गर्ने प्रयास पनि कथाकारहरूले गरेका छन्। यसरी नै यस अवधिका कथाहरूमा प्रतिकात्मक प्रयोगहरू पनि भएका छन् भने कथामा सामान्य घटनालाई पनि विशेषता दिने र घटना नघटाइकन पनि कथा लेख्ने परम्परा बसालेका छन्। मानव जीवनको खोक्रोपन र आडम्बरप्रति व्यङ्ग्य र त्यस आडम्बरबाट उत्पन्न समस्याहरूलाई पनि कथाहरूमा समेट्ने प्रयास गरिएकाछन्। यसका साथसाथै सिक्किमले राष्ट्रिय स्तरमा गरेका प्रगति र उन्नतिका कुराहरूलाई पनि कथाकारहरूले इमान्दारिताका साथ प्रस्तुत गर्ने प्रयास गरेको देखिन्छ। मानवोत्तर पात्र-पात्राको प्रयोगद्वारा मानवीय प्रेम र करूणालाई प्रस्फुटित पार्ने कोशिश गरिएको पाइन्छ भने देह व्यापार, यौवनजन्य व्यापारको चित्रण पनि कथाहरूमा पाइन्छन्। बाल पात्र-पात्राहरूको प्रयोगले पनि कथालाई विशिष्टता दिनसकिन्छ भन्ने कुरो पनि अहिलेका सिक्किमेली कथाहरूले बताएका छन्। यसका साथसाथै कथामा उत्तराधुनिक लेखन शैली र पाश्चात्य कथा साहित्यको प्रभाव देखापरेको छ। कथालाई कलाको रूपमा प्रस्तुत गर्न अनि माझिएको कथा निर्माण गर्न यहॉंका कथाकारहरू लागिपरेका छन्। भाषा-शैलीका दृष्टिकोणमा कथाकारहरूले कथालाई आवश्यकतानुसार संवाद अनि वर्णन र विश्लेषणद्वारा अघि बढ़ाउने जुन प्रयास गरेका छन्, त्यसबाट कतिपय कथाकारका भाषा-शैली, साधारण पाठकका निम्ति केही क्लिष्ट बनेका छन् भने धेरै कथाकारहरूको कथा प्रस्तुति सरल र स्पष्ट भाषामा भएकाले साधारणभन्दा साधारण पाठकलाई पनि आकर्षित गर्नसकेका छन्।

यस अवधिमा सिक्किममा झण्डै पुराना र नयॉं गरी सय कथाकारहरूको उदय भएको छ, जो सिक्किमेली कथा साहित्यको उज्ज्वल भविष्यको सङ्केत हो। यी कथाकारहरू सबैका कथाले सङ्ग्रह र पुस्तकको रूप धारण गरेका छैनन् यद्यपि, यी कथाकारहरूले पत्र-पत्रिकामार्फत नै आफ्ना पाठकहरू जन्माइसकेको प्रतीत हुन्छ। पत्र पत्रिकामा सीमित रहेका कथाकारहरूसमेतलाई समेट्ने प्रयास यहॉं गरिएको छ।

१५ जून १९३९-मा जन्मिएका अनि साहित्यका क्षेत्रमा सानु लामा (गरूड़सिंह लामा) नामले परिचित सानु लामा सिक्किमेली कथा साहित्यका एक नक्षत्रका रूपमा स्थापित बन्नपुगेका छन्। कथा साहित्यलाई नै आफ्नो क्षेत्र मान्ने लामाले मृगतृष्णा (१९९०) कथा सङ्ग्रहका लागि १९९३-मा साहित्य अकादमी पुरस्कार प्राप्त गरे भने २००५-मा उनलाई भारत सरकारले भाषा-साहित्यको उत्कृष्ट सेवा गरेवापत २००४-को पद्मश्री पुरस्कारले सम्मानित गरेको छ, जो सिक्किमको निम्ति मात्र नभएर भारतभरि छरिएर बसेका नेपालीहरूका निम्ति गौरवको विषय बनेको छ। सानु लामा पद्मश्री पुरस्कार ग्रहण गर्ने भारतीय नेपाली साहित्यकारहरूमा पहिलो र एक्लो व्यक्ति हुन् यसैले पनि उनको महत्व स्पष्ट भएर जान्छ। उनका कथाहरूमा आञ्चलिकताको छाप, करूणा, सुन्दर र स्पष्ट भाषा-शैली, भाव प्रधानता, ग्रामीण जीवनको चित्रण, पाठकीय दृष्टिकोण, मध्यमवर्गीय जीवनपद्धति, अतिशयताको वहिष्कार, कलात्मकता र वास्तविकताको समन्वय, सन्देशमुखी आदि विशेषता पाइन्छन्।

सिक्किमेली कथा साहित्यको कुरा गर्दा समीरण छेत्री "प्रियदर्शी' (जन्मः४ जुलाई, १९३५)-को नाम प्रमुख रूपमा लिनुपर्ने हुन्छ। दार्जीलिङमा जन्मिएर सिक्किमलाई कर्मभूमि बनाएका छेत्री १९५० -को दशकको उत्तरार्द्धदेखि नै कथा लेखनमा प्रवेश गरेका हुन् भने उनको समकालीन अवधिमा पनि दुइवटा कथा सङ्ग्रह निलो झिंगा (१९९३) र निर्वाणको रात (१९९६) पाठकसामु आउनुले उनको कथा साहित्यप्रतिको प्रतिबद्धता व्यक्त हुँदछ। डा. घनश्याम नेपालको भनाइमा सामाजिक यथार्थको जिउँदो-जाग्दो चित्र पाठकसमक्ष प्रस्तुत गर्ने कथाकार हुन् उनी। सामाजिक यथार्थको विडम्बनापूर्ण र विसङ्गत स्वरूपप्रति व्यङ्ग्यात्मक प्रस्तुति र आलोचनात्मक दृष्टि राखेर कथा सिर्जना गर्नु कथाकार छेत्रीका कथामा सरल र बोधगम्य भाषा-शैलीको प्रयोग भएको पाइन्छ।

यस क्रममा उल्लेखयोग्य कथाकारहरूमा पूर्ण राई र राधाकृष्ण शर्माको नामलाई विशेष महत्वका साथ लिनुपर्ने हुन्छ। मूलतः मनोवैज्ञानिक कथा लेखनलाई अघि बढ़ाउने कथाकार हुन् राधाकृष्ण शर्मा। यिनका कथाहरूमा मानिसको जीवन संघर्ष, माया-प्रीति, प्रेम-विरह, रहर तृष्णा, आवेग र संवेगहरूको चित्रण पाइन्छन्। यिनको नयॉं स्वेटर (१९९७) प्रकाशित छ, जसमा १४ वटा कथा सामेल छन्। पूर्ण राई (जन्म)-का कथाहरूमा सामाजिक जनजीवनको राम्रो चित्रण पाइन्छ भने मानव जीवनले गर्नुपरेका संघर्ष अनि त्यसबाट प्राप्त भएका हार र जीतहरूको यथार्थ चित्रण पाइन्छ। उनको फूल झरेको पत्रदल (१९९३) र जय विजय (१९९३) यस अवधिमा प्रकाशित उत्कृष्ट कथाहरूका सङ्गालो नै मान्नुपर्छ। यिनका कथाहरूमा मान्छेका संवेदनाहरूको चित्रण गहनताका साथ प्रस्तुत गरिएको पाइन्छ। पारिवारिक जीवन पद्धतिबाट उत्पन्न विविध समस्यामूलक पाटाहरूलाई यिनले आफ्ना कथाहरूमा समेटेका छन्। उनको पासाङहरूको कथा छुट्टै विशेषता र प्रस्तुति लिएर उदय भएको छ। जस्तै दुःखमय परिस्थितिमा पनि यस कथाको पात्र पासाङ हॉंस्न पछि पर्दैन।

१९८०-कै दशकदेखि कथा साहित्यमा प्रवेश गरेका अनि १९९० पछि आएर पूर्णतः स्थापित बन्नपुगेका कथाकार हुन्‌ भीम दाहाल(जन्मः २९ नोभेम्बर, १९५४)। भाषा-शैलीका दृष्टिकोणमा अनि चरित्र र विषय वस्तुको छनौटका दृष्टिकोणमा भीम दाहाल अन्य कथाकारहरूभन्दा भिन्न रहेका छन्। यिनी आफ्ना कथाहरूमा यौवनजन्य विषय वस्तुलाई ठाउँ-ठाउँमा प्रस्तुत गर्न रूचाउँछन् भने स-साना घटनाहरूसमेतलाई च्वाट्ट टिपेर कथामा हुलिदिन्छन्। सिक्किमेली गाउँले परिवेशलाई हुबहू उतार्न उनी खप्पिस छन्। यिनको लप्टन थामी कथाको पात्र लप्टन थामी एउटा रहस्यमय पात्रका रूपमा देखापरेको छ। समाजको विकृति र विसङ्गतिप्रति अनि थोत्रे आडम्बरको आड़मा हुने उत्पीड़न र शोषणप्रति यिनले आफ्ना कथाहरूमा विद्रोह बोलेका छन्। यिनको कथाको प्रस्तुतिको विशिष्टताका कारण कतिखेर कुन सामाजिक विकृतिप्रति व्यङ्ग्य गरिएको छ, त्यो स्पष्ट भइहाल्छ। यिनको मेरो मनको साइनो तिम्रो मनलाई (१९९२) अहिलेसम्म प्रकाशित एकमात्र कथा सङ्ग्रह हो।

नेपाली कथा साहित्यमा एक प्रयोगवादी कथाकारका रूपमा उदय भएका कथाकार हुन्‌ प्रवीण राई जुमेली(जन्म ः१९६७)। सरल गाउँले जीवनको चित्रण गर्दै आफ्ना कथाहरूलाई विश्वजनिन परिवेशमा उतार्न सक्षम कथाकारका रूपमा परिचित जुमेलीको पात्र चयन र विषय वस्तुहरूको छनौट नितान्त मौलिक छ। ठाउँ-ठाउँमा श्वैरकल्पना र असित व्यङ्ग्यसमेतको प्रयोग गरिएका यिनका कथाहरूले बद्लॅंदो सामाजिक परिवेश अनि मानव मनलाई राम्रोसॅंग उतारेको देखिन्छ। स-साना कुराहरूसमेतलाई गम्भीरताका साथ टिपेर ती कुरालाई विशिष्ट तरिकाले पाठकसम्म पुऱ्याउनु उनको विशेषता नै हो। उनको भक्तेले स्कूटर किनेन, आत्मदंश, एउटा कविको मृत्यु, आ.कका.ती.पासि, विडम्बना दुइ आदि कथामा विभिन्न प्रयोग गरिएको पाइन्छ। यिनी आफ्ना कथाहरूमा प्रतीकहरूको प्रयोग गर्दै ठाउँ-ठाउँमा चोटिला व्यङ्ग्य प्रयोग गर्न खप्पिस छन्। यसै अवधिमा आएर स्थापित बनेका जुमेलीका दुइ कथा सङ्ग्रह आत्मदंश (१९९८) र निनादको निम्ति निनाद (२००१) प्रकाशित भएका छन्। जुम पश्चिम सिक्किमबाटै उदाएका अर्का कथाकार देवकुमार राई जुमेली (जन्म १९४८-मृत्युः२०००)-का केही कथाहरू ९०-को दशकमा प्रकाशित भएका छन्। मूलतः ७०-कै दशकमा कथा लेखनमा प्रवेश गरेका देवकुमार जुमेलीका कथाहरूमा ग्रामीण जनजीवनको संघर्षमय कथालाई चित्रण गरिएको पाइन्छ। यिनका १३ वटा कथाहरूको सङ्गालो निस्तब्ध ध्वनिहरू (२००६) प्रवीण राई जुमेलीद्वारा सम्पादन गरी प्रकाशन गरिएको छ। जुम, पश्चिम सिक्किमकै अर्का प्रतिभाशाली कथाकार हुन् खुसेन्द्र राई (जन्म-१६ सितम्बर, १९६८)। यिनका कथाहरू विभिन्न पत्र-पत्रिकामा प्रकाशित भइरहेका छन्। छोटा, छरिता, स्पष्ट, सौन्दर्यमय वाक्य गठनद्वारा कथालाई रोचकताका साथ प्रस्तुत गर्नु यिनको कथाकारिताको विशेषता रहेको छ।

कालुसिंह रनपहेंली (जन्म-२ मई, १९५४) एक कुशल प्रयोगवादी साहित्यकार हुन् र कथा साहित्यमा पनि उनको विशेष प्रयोगवादी दखल रहेको छ। १९७०-कै दशकदेखि कथा लेख्न शुरु गरेका रणपहेंली १९८०-को दशकको उत्तरार्द्धमा आएर एक कुशल कथा शिल्पीका रूपमा स्थापित बन्नपुगे। यिनी लघु कथाकारितामा पनि खप्पिस छन्। स्थानीय पत्र-पत्रिकाहरूसित यिनका लघुकथाहरू धेरै प्रकाशित भएका छन्। यिनका कथाहरूमा व्यङ्ग्य, आञ्चलिकता, श्वैरकल्पना, असित व्यङ्ग्य र सामाजिक यथार्थहरू पाइन्छन्। यस कालखण्डमा उनका दुइवटा कथा सङ्ग्रह कथा कुटीर (२००४) र यथार्थबोध (२००५) प्रकाशित भएका छन्। कथा कुटीर लघु कथाहरूको सङ्गालो हो, जसमा उनका २५० जति लघुकथा समेटिएका छन्। यथार्थबोध कथा सङ्ग्रहमा उनका २७ कथा प्रकाशित छन्, जसबाट उनी कथा सिर्जना गर्न कतिसम्म दक्ष छन् भन्ने कुरो प्रमाणित हुन्छ।

सिक्किमेली कथा साहित्यमा आन्दोलनकालीन समयदेखि नै लागिपरेका प्रेम थुलुङ (जन्म...)-का कथाहरूमा ऐतिहासिकताको छाप पाइन्छ। सिक्किमको ऐतिहासिक पृष्ठभूमिलाई लिएर पुरानो सिक्किमको जनजीवन र समाजको चित्रण यिनले आफ्ना कथाहरूमा गरेका छन्। यिनको राब्देञ्चीका पहाड़हरू (१९९३)-प्रकाशित भएको छ। विनोद प्रधान "सोरकी' (जन्मः मृत्यु)-का कथाहरूमा खटिखाने श्रमिकवर्गको अनि आर्थिक रूपमा पछाड़िएकाहरूको चित्रण पाइन्छ। यिनका दुइवटा कथा सङ्ग्रह सोरकीका कथाहरू (१९९७) र ..... प्रकाशित भएका छन्।

सिक्किमेली कथा साहित्यमा थोरै कथा लेख्ने तर उत्कृष्ट कथा दिने कथाकार हुन्‌ पेम्पा तामङ (जन्म....)। १९८०-को छेउछाउदेखि २००५-सम्ममा उनले ९वटा कथा लेखेका छन्, जसलाई कालो भारी (२००६) कथा सङ्ग्रहमा समावेश गरिएको छ। यिनको भ्रान्ति कथा उत्तराधुनिक कथा लेखन शैलीमा लेखिएको छ, जो सिक्किमेली कथा साहित्यको एउटा मास्टर पिस नै बन्नपुगेको छ। यसका साथै थोरै कथामा यिनले सिक्किमेली सामाजिक परिवेशलाई राम्रोसॅंग चित्रण गर्न खोजेका छन्। विशेष गरी ग्रामीण र खटिखानेवर्गका विविध समस्याहरूलाई टिपेर कथा बनाउनु नै यिनको विशेषता हो। यिनको पाठकको खोजीमा एउटा कथा-ले वर्तमान साहित्यप्रतिको पाठकको ह्राषोन्मुख प्रवृत्तिलाई चिनाउने काम गरेको छ। नाटककारका रूपमा परिचित चुनिलाल घिमिरे (जन्मः २२ फरवरी, १९५६) एक कुशल कथाकार पनि हुन्। यिनका दुइवटा कथा सङ्ग्रहले समकालीन सिक्किमेली कथा साहित्यमा निकै ठूलो योगदान पुऱ्याएको छ। मूलतः रोमान्सेली भावधारामा कथा लेख्ने कथाकार घिमिरेका सीमाको देशमा (१९९४) र अनास्था (१९९७) कथा सङ्ग्रह प्रकाशित छन्।

कथा पढ्ने पाठकको खोज होइन पाठकको निम्ति कथा खोजौं भन्ने कथाकार हुन्‌ विजयकुमार सुब्बा (जन्मः २६ जनवरी, १९६२)। कथामा व्यङ्ग्यात्मक प्रस्तुति अनि मार्मिकतालाई समेत मिलाएर प्रगतिवादी चिन्तनलाई समेटी कथा प्रस्तुत गर्ने सुब्बाको अनन्तसम्म (१९९९) कथा सङ्ग्रह प्रकाशित छ। यिनका कथाहरूमा समाजका आर्थिक, सामाजिक पक्षलाई समेटिएको हुन्छ भने ग्रामीण जनजीवनलाई यिनका कथाहरूमा हुबहू उतार्ने प्रयास पनि हुन्छ। सिक्किमेली समकालीन कथा साहित्यमा यिनी एक मूर्द्धन्य कथा शिल्पी हुन्। राधाकृष्ण शर्माझैं धन निर्दोष सुब्बा (जन्म... )मनोविश्लेषणवादी कथा लेख्न रूचाउऩे कथाकार हुन्। यथार्थपरक मनोवैज्ञानिक कथा लेखनमा यिनले रूचि लिएका छन् अनि यौन मनोविश्लेषणलाई आफ्ना कथाहरूमा प्रस्तुत गरेका छन्। यिनको निर्वाध उज्यालाहरू (१९९९) कथा सङ्ग्रह प्रकाशित छ भने धेरै कथा विभिन्न पत्र-पत्रिकाहरूतिर प्रकाशित छन्। यिनको नयॉं साल कथामा विश्वजनिन समस्याहरूलाई समेट्ने प्रयास गरिएको छ भने मानिसको यस वैश्विक परिवर्तनमा अस्तित्व सङ्कटमा परेको चित्रण राम्रोसॅंग गरिएको छ।

सन् १९७०-को दशकमा टोटलाको फूल कथा लेखेर कथाकारका रूपमा पूर्णतः स्थापित बनेकी अनि सिक्किमलाई आफ्नो कर्मभूमि बनाएकी मटिल्डा राई (जन्मः१७ मई, १९४८) थोरै तर राम्रा कथा लेख्ने कथाकार हुन्। यिनका कथामा नेपाली लोक जीवनको चित्रण अनि कतै-कतै लोककथाका प्रसङ्गहरूलाई पनि लिइने गरिएको पाइन्छ। छोटा र छरिता कथा रचना गर्न रमाएको यिनको कलमबाट माई ड्याडी (२००५) कथा सङ्ग्रहभित्र २१ कथा प्रकाशित छन्। सरल र स्पष्ट भाषा-शैलीमा लेखिएका यिनका कथाहरूमा मनोरञ्जन र कौतुहलताका साथसाथै सन्देश पनि पाइन्छ।

सन् १९७०-कै दशकदेखि नै कथा लेखनमा प्रवेश गरेका हुन् उपमान बस्नेत (जन्मः ३ मार्च, १९५३)र केदार गुरूङ (जन्मः ९ जुलाई १९४८) उपमान बस्नेतका कथाहरूमा निम्नवर्गीय समाजका विभिन्न पाटाहरूलाई केलाउने काम गरिएको पाइन्छ। यिनी आफ्ना कथाहरूमा ठेट शब्दहरूको प्रयोग गर्न रूचाउँछन् भने सरल र स्पष्ट भाषाको प्रयोग गर्दछन्। यिनको दोसॉंधमाः जीवनका घाम छायॉंहरू (१९९४) कथा सङ्ग्रह प्रकाशित भएको छ। केदार गुरूङका कथाहरूमा सामाजिक यथार्थलाई क्लिष्ट भाषा-शैलीद्वारा प्रस्तुत गरिएको पाइन्छ। कथाको प्रस्तुतिकरणसमेत विश्रृङ्खल भएकाले यिनका कथाहरू त्यति प्रभावकारी बन्न सकेको देखिँदैन। यिनको सिमानामाथि चढ़ेर सुनाएका अग्ला होचा कथाहरू (१९९४) प्रकाशित छ।

सिक्किमेली कथा साहित्य कमला आँशु (जन्म- मृत्यु)-को योगदान महत्वपूर्ण रहेको छ। मूलतः नारी हृदयका कोमल भावनालाई कथाको रूप दिँदै यिनले नारी जीवनका विभिन्न पाटालाई आफ्ना कथाहरूका विषय वस्तु बनाएकी छन्। नेपाली समाजमा नारीले भोग्नु परेका विविध समस्या र संघर्षलाई सरल भाषामा कथाको रूप दिने आँशु यसै कालखण्डमा आएर स्थापित कथाकार हुन्। सेतो गुलाफ (१९९५), ममताको छालभित्र (१९९९), आफ्नो माटोको सुगन्ध (१९९९) र मीमांसा (२००६) गरी उनका चारवटा कथा संग्रह प्रकाशित छन्।

आख्यान साहित्यमा बेजोड़ताका साथ कलम चलाउने अनि सिक्किमका प्रथम उपन्यासकारको पगरी लगाएका गंगा कप्तान( जन्म-७ जून, १९४६-मृत्यु-११ दिसम्बर, २००२)-एक कुशल कथाकार रहेका छन्। यिनी यथार्थपरक सामाजिक कथा लेख्ने कथाकार हुन्। यिनका कथामा प्रयोगात्मक दृष्टिकोण पनि प्रशस्तै पाइन्छ भने विज्ञान कथा लेखनमा पनि यिनको रूचि रहेको देखिन्छ। उनको मृत्युपछि प्रकाशित एकमात्र कथा संग्रह कुरै कुराका कुराहरू(२००६)-का कथाहरूमा उनको विशिष्ट कथाकारिताको छाप पाइन्छ। हास्य व्यङ्ग्यात्मक कथा लेखनलाई एल्डी राई "मिक्खोले' (जन्मः ४अक्टोबर, १९५६- मृत्युः १९ अगस्त १९९२)-ले अघि बढ़ाएको देखिन्छ। समाजको यथार्थ, युगीन परिवेशको चित्रण, निम्नवर्गका जीवनगत दुःख र व्यङ्ग्यात्मक भाषा-शैलीको प्रयोग मिक्खोलेको कथाकारिता हो। उनको जीवन कालमा लेखिएका ११ वटा कथाहरूलाई चम्पादिवस राई र मणि चामलिङ रहरले सम्पादन गरी मिक्खोले व्यक्तित्व एवं कृतित्व (२००२)-मा प्रकाशित गरेका छन्।

समालोचकका रूपमा स्थापित डा. शान्ति छेत्री (जन्म-१९४७) एक कुशल कथाकार पनि हुन्। थोरै तर गहकिला कथा लेख्ने डा. शान्ति छेत्रीका कथामा मध्यमवर्गीय परिवारका नारीहरूका विविध समस्यालाई इंकित गरिएको पाइन्छ। नारी विषयक यथार्थपरक र वस्तुनिष्ठ चिन्तन राख्ने कथाकार शान्ति छेत्रीको माया-जाल (२००६) कथा संग्रह प्रकाशित छ। सुधा राई (जन्म-११ मार्च,१९६८) पनि सिक्किमेली कथा साहित्यमा एक प्रतिभावान कथाकारको रूपमा उदय भएकी छन्। उनका कथाहरू समाजको यथार्थ चित्रण गर्न सक्षम छन् भने नारी मनभित्र कुण्ठा र द्वन्द्वलाई पनि उनले प्रस्फुटित गर्ने चेष्टा गरेकी छन्। उनको समाधानहीन पाइलाहरू (१९९८)-नामक कथा संग्रह प्रकाशित भएको छ।

अघिल्लै दशकदेखि कथा लेखनमा प्रतिबद्धताका साथ लागिपरेका गहर उदासी (२ अक्टोबर, १९५१)-का कथा साहित्यका एक प्रमुख व्यक्तित्व हुन्। यस अवधिमा उनका चारवटा कथा सङ्ग्रह प्रकाशित भएका छन्। आफ्ना कथाहरूमा ग्रामीण जीवनका तीता-मीठा अनुभवहरूलाई प्रस्तुत गर्ने उदासी एक सामाजिक यथार्थवादी कथाकार हुन्। उनका कथा सङ्ग्रहहरू सिमानाहरू (१९९०), तीन उच्छवास (१९९३), वक्र रेखाहरू (१९९६) र मान्छे अमान्छे (१९९९) प्रकाशित छन्।
१९८०-को दशकमा कथा साहित्यमा स्थापित बनेका थिरूप्रसाद नेपाल (जन्म....) का दुइ कथा सङ्ग्रह प्रकाशित छन्- उकाली ओह्राली (१९९५) र अर्को देशको मान्छे (२०००)। यिनका कथाहरूमा समाजको वास्तविक चित्रण गरिनका साथै त्यसप्रति वक्र दृष्टि राखिएको हुन्छ। समाजमा सम्भ्रान्तवर्गले निम्नवर्गमाथि कसरी शोषण र दमन गर्छन् अनि निम्नवर्गकाहरू कसरी शोषित बन्नुपर्छ ती कुरालाई साधारण रूपमा होइन तर विशिष्टताका साथ प्रस्तुत गर्नमा यिनी खप्पिस छन्। अर्कोतिर यिनका कथाहरूमा सामान्यलाई असामान्य अनि असमानान्यलाई सामान्य बनाउने प्रयास गरिएको पाइन्छ। सिक्किमेली कथा साहित्यमा यिनको विशेष स्थान निर्धारण भइसकेको छ।

यस अवधिमा स्वछन्दतावादी धारामा सामाजिक कथा लेख्ने धेरै कथाकारहरूको उदय भएको छ। समाजका सामान्य कुरालाई कथाको रूप दिँदै रोमाण्टिक भावधारामा कथालाई अघि बढ़ाउने कथाकारहरूमा वीरभद्र कार्की ढोली, डिल्लीप्रसाद शर्मा अधिकारी, दलमान डी. गुरूङ (जन्मः २५ दिसम्बर, १९६५), निकुरा बुङ्छेन, प्रेम मुखिया "बैरागी' र कपिलमणि अधिकारी (जन्मः २२ मई, १९६६), प्रमुख छन्। वीरभद्र कार्कीढोलीको शब्दमा मनका आवेगहरू (२०००), डिल्लीप्रसाद शर्मा अधिकारीको उन्मुक्ति (१९९५), दलमान डी. गुरूङको चर्केको ऐनाभित्र आफ्नै अनुहार (१९९६) र जून उदाउन बिर्सिएका रातहरू (२००६), निकु रा बुङ्छेनको जीवन यात्रा (२००४), प्रेम मुखियाको यो जन्ममा यस्तै भयो (१९९०), कपिलमणि अधिकारीको बिडम्वना (२००२) कथा सङ्ग्रहहरू प्रकाशित छन्। यसै धारामा उदय भएका कथाकारहरूका कथा सङ्ग्रहरूमा अभिचन्द्र सिग्देल (जन्मः१९७०)-को प्रभावले हानेका चोटहरू (२०००), एम.एस.खानको दुइ थोपा आँशु (१९९९) प्रमुख छन्।

यस अवधिमा उदय भएका अनि स्थापित पनि बनेका कथाकारहरू सॅंगसॅंगै अघिल्लै दशकदेखि कथा लेखनमा सक्रिय रहेका केही अन्य कथाकारहरूमा छिरिङ पाञ्चो शेर्पा प्रमुख रहेका छन्। सामाजिक यथार्थका विषय वस्तुहरूलाई व्यङ्ग्यात्मक अभिव्यक्तिका साथ प्रस्तुत गर्ने कथाकार हुन् छिरिङ पाञ्जो शेर्पा। उनको भालेको डाक (१९९१) र अदृष्य घरहरू (१९९५) कथा सङ्ग्रह प्रकाशित छन्। यसै क्रममा ललित राई र पुष्प शर्माको लाल पुष्प (१९९२), जीवन बान्तवाको जीवन बान्तवाका कथाहरू (१९९१), जी.आर. खुलालको परदेशतिर (१९९३), काजी गजमेरको यात्रा उज्यालोको (१९९३), टी.बी.चन्द्र सुब्बाको आँशुका करूण थोपाहरू (१९९३), बेन सिंह राईको निशानी (१९९५), लक्ष्मी गुरूङको समय र जीवनका प्रतिच्छायॉंहरू (१९९६), विकास श्रेष्ठ र आशवीर राईको नौलो सुस्केरा (१९९६), हरिश मोक्तान "अल्लरे'-को तथागत (१९९७), सानुभाइ शर्माको हाते चिट्ठी (१९९८), सम्पूर्णा राईको नाभो (१९९६), विजय बान्तवाको बिब्ल्यॉंटो (१९९६), नन्दू दूतराज निशाको विश्व रोएको दिन (१९९४) र आत्महरूको देशमा (२००५), लिनू खालिङको सुस्केरा द्वय (२००५), अर्जुन चामलिङ यावाको अस्तित्व (२००४) आदि प्रकाशित कथा पुस्तकहरू हुन्।

पत्र-पत्रिकामा सिमित रहेका तर कथा लेखनमा विशिष्ट दक्षता प्राप्त गरेका कथाकारहरूको उल्लेख नगरी समकालीन कथा साहित्यको विकासक्रमलाई पूरा मान्न सकिँदैन। यस क्रममा वत्स गोपाल, डा. घनश्याम नेपाल, तुलसीराम शर्मा "कश्यप', रूद्र पौड्याल, महानन्द पौड्याल प्रमुख रहेका छन्। वत्स गोपाल र डा. घनश्याम नेपालका कथाहरूमा समाजका विभिन्न विषय वस्तुहरूलाई सजीवता प्रदान गरिएको पाइन्छ। वत्स गोपालका कथाहरूमा सामाजिक विसङ्गतिहरू र व्यक्तिगत विकृतिहरूलाई चिरफार गरिएका हुुन्छन्। डा. घनश्याम नेपालका कथामा प्रयोगवादी दृष्टिकोणका साथसाथै प्रतीकहरूको प्रयोग गरिएको पाइन्छ। थोरै कथा लेख्ने डा. नेपाल आफ्ना कथाहरूमा आञ्चलिक भाषाको प्रयोग गर्न रूचाउँछन्। रूद्र पौड्याल, महानन्द पौड्याल र तुलसीराम शर्मा "कश्यप'-का थोरै कथा यस अवधिमा प्रकाशित भएका छन्‌ र उनीहरूका कथामा समाजका विभिन्न पाटालाई केलाउने प्रयास गरिएको छ। यसै क्रममा उदय भएका अर्का कथाकार हुन्‌ पारसमणि शम। शमका थोरै कथाहरूमा समाजमा देखा परेका विकृतिहरूलाई प्रतीकात्मक रूपमा प्रस्तुत गरिएको छ। उनको कविताहरू १,२,३,४, र ५ कथा प्रकाशित छन्, जसमा कविताहरू २ र ४-मा उनले भ्रष्टाचार र यौन-व्यापारलाई एकार्काका पूरकका रूपमा प्रस्तुत गरेका छन्।

यस अवधिमा देखा परेका अन्य कथाकारहरूका कथाहरू विभिन्न पत्र-पत्रिकाहरूमा समय-समयमा प्रकाशित भइरहेका छन्। ती कथाकारहरू हुन्-सरला राई, श्याम विरही, गोवर्धन बॉंस्तोला, अमिता "अनु', सुवास दीपक, चम्पादिवस राई, दलमान "पीर', युवा बराल, भानुप्रकाश मार्मिक, भीम प्रधान, इन्दू शर्मा, गिर्मी शेर्पा, जयवीर सुब्बा, टेकबहादुर तामी, डम्बर गुरूङ, देवकुमार दुमी, नयन राई, पासाङ शेर्पा, बुद्धिमाया सिंह, रघुनन्द सापकोटा, राज.के. श्रेष्ठ, लक्ष्मीप्रसाद सुब्बा, लिङदोम पुष्कर लिम्बू, डिल्लीराम शम, थमन नौवाग, सुश्री कृष्णा "जनम', परशु ढकाल "उपमन्यु', बलराम दाहाल, शेरबहादुर कार्की, जानुकी गुरूङ, देवमान लिम्बू,"होनदोक', गंगाराम छेत्री, प्रेम कुमार बु़ड़ाथोकी, वत्स वेदनिधि, सीता शर्मा, पुष्पमणि वशिष्ट, सन्तवीर हिवासे, ईश्वरप्रसाद "देवाशीश' ध्रुव लोहागण, सुवास तामाङ "अतीत', होमनाथ दवाड़ी, योगेश भण्डारी, शेर शशि, अम्बिका दवाड़ी, कृष्ण दवाड़ी, गोपाल अधिकारी, कृतिका नेपाल, रश्मी किरण, कमल दाहाल आदि।
यस अवधिमा समकालीन कथा साहित्यलाई विकसित गर्न स्रष्टाको भारतीय कथा विशेषाङ्क(१९९१), समय दैनिकको कथा विशेष समय कथा (२००५) रचना प्रकाशनको रचना कथा अनुष्ठान (२००५) सॅंगसॅंगै निर्माण, प्रक्रिया, सिद्धि, आदि पत्र-पत्रिकाले कथा साहित्यलाई विशेष महत्व दिएको देखिन्छ।

समकालीन सिक्किमेली नेपाली साहित्यको परिचयात्मक अध्ययन -2

समकालीन सिक्किमेली कविता साहित्य

साहित्यको सबैभन्दा धनी र उर्वर विधा कविता नै हो। सिक्किममा शुरुदेखि नै कविता साहित्यमा उल्लेखनीय कार्य हुँदै आएको थियो भने ९०-को दशकपछि त झन् सिक्किममा कविहरूको बाढ़ी नै उर्लियो। एकातिर यहॉं अघिल्लो पुस्तादेखि नै कविता सिर्जना गर्दै आएका कविहरू सक्रिय थिए भने अर्कातिर यस अवधिमा लगभग २००-भन्दा धेरै सक्रिय नवोदित कविहरूले पदार्पण गर्दै आफ्नो कलमलाई तिखार्ने काम गर्दैछन्। आज सिक्किमका प्रमुख कविहरूको चर्चा गर्नुपर्दा गुणात्मक रूपमा यहॉं कविता सिर्जना गर्ने धेरै कवि पाइन्छन्। नयॉं हुद्दाका कविहरूमा पनि विभिन्न प्रवृतिगत विशेषता र विषय वस्तुको गहनताका साथ साथै काव्यिक सौन्दर्य पनि प्रचुर मात्रमा पाइन्छ। यस कालखण्डमा एकातिर शास्त्रीय छन्दमा कविता सिर्जना गर्ने तुलसीराम शर्मा "कश्यप', चक्रपाणि भट्टराई, भवानी घिमिरे, के.एन. शर्मा, स्वामी स्वदेशानन्दजस्ता कविहरू पनि सक्रिय रहे भने गद्य कवितामा दक्षता प्राप्त गरिसकेका प्रयोगधर्मी कविहरू केदार गुरूङ, प्रवीण राई जुमेली, गिर्मी शेर्पा, राजेन्द्र भण्डारीजस्ता प्रयोगवादी कविहरू आफ्ना कवितालाई क्लिष्टतादेखि सरलतातिर ल्याउन तयार रहेका देखिए। अर्कातिर पवन चामलिङ "किरण', भीम दाहाल, विजयकुमार सुब्बाजस्ता कविहरू प्रगतिवादी विचारधारामा अघि बढ़ेको देखिन्छ। यसरी नै उपमान बस्नेत, मिना सुब्बा, विणाश्री खरेल, सरला राई आदिका कवितामा सरलता पाइन्छन्। यस कालमा आएर कवितामा विषयवस्तुगत विस्तार पाइन्छ। कविहरूले आफ्नो कवितामा विषयवस्तुको छनौट र प्रस्तुतिलाई व्यापकता दिने काम गरेका छन्। स्थानीय गतिविधि, सामाजिक परिवर्तनदेखि लिएर वैश्विक परिवर्तनको प्रभाव कवितामा पाइन्छ। राष्ट्रियता, भाषा, जातिप्रतिको प्रेम, कर्तव्यबोध, प्रगतिवादी चिन्तन, विसङ्गति र विकृति र विसंगतिको खुलेर विरोध, रोमाण्टिक विरोधिता, प्रेम र वात्सल्यता, प्रकृतिको चिन्तन, ग्रामीण जनजीवनप्रतिको मोह, आधुनिकीकरणको स्वागत तर यसको नग्नताको विरोध, मानवतावादी दृष्टिकोण, विश्वजनिन विषयवस्तुहरूको समावेश, हत्या र हिंसाप्रति घृणा, आतङ्कवादी गतिविधिको प्रत्यक्ष र परोक्ष छाप, अन्याय अत्याचारप्रति क्रान्तिको आवाज, विकास, प्रगति र समृद्धिका भावनात्मक अभिव्यक्तिहरू विभिन्न कविका कविताहरूमा पाइन्छन्। यही विषयवस्तुको व्यापकताले यस कालखण्डमा कविताप्रति चासो बढ़ेर गएको हो। यही कालखण्डमा सिक्किममा महाकाव्य, खण्डकाव्यको सिर्जना सॅंगसॅंगै दुइ हरफे र एक हरफे कविता लेखनको परम्परा पनि बसेको छ। यही माटोबाट अहिलेकै समयमा आएर कविताको संक्षेपीकरण गर्ने कार्य नेपाली साहित्यका लागि उल्लेखनीय बन्दछ। यसक्रममा कालूसिंह रणपहेंलीको युग्मक (दुइ हरफे कविता) अनि अमर बानियॉं लोहोरोको काव्याणु (एक हरफे कविता) उल्लेखनीय छन्। एकातिर तुलसीराम शर्मा "कश्यप' जस्ता कवि महाकाव्यको सिर्जनामा जुट्छन् भने अर्कातिर रणपहेंली र लोहोरोजस्ता कवि कविताको छोटो रूप पस्कन अघि सर्छन्। यिनै विविधाताका कारण समकालीन सिक्किमेली साहित्यमा कविता विधाले व्यापकता लिएको हो। यस अवधिमा अनेकौं कविताकृति प्रकाशित भए। स्रष्टा पत्रिकाले आफ्नो पच्चासौं अङ्कलाई अन्तर्राष्ट्रिय कविता विशेषाङ्क-का रूपमा प्रकाशन गरी नेपाली साहित्यमा कसैले गर्ननसकेको कार्य सम्पादन गरिदियो।

शैली र प्रस्तुतिकरणका दृष्टिकोणमा पनि यो समय धनी छ। कवितामा स्थानीयताको छाप दिँदै काव्यिक प्रस्तुति गर्ने, पूर्वीय र पाश्चात्य जगतको चिन्तन, विचारको समनवय गर्ने, ग्रामीण र शहरी जीवनको फियुजनीकरण गर्ने, विश्व परिवेशका आधारमा प्रस्तुति गर्ने, स्थानीय विम्ब र प्रतीकको प्रयोग गर्ने अनि सरल र स्पष्ट गद्य भाषाको प्रतुति गर्ने कविहरू यस अवधिमा धेरै जन्मिए।

सन् १९६०-कै दशकदेखि कविता साहित्यमा प्रवेश गरेका अनि तीन-तीनवटा महाकाव्य दिने कवि तुलसीराम शर्मा "कश्यप'(जन्म ११ फरवरी, १९३९-मृत्यु ८ फरवरी, १९९८)-का १९९० यता मन्थन (१९९३) महाकाव्य, अनुराग (१९९०) खण्डकाव्य र इन्द्रकील (१९९२) हिन्दी खण्डकाव्यका साथै केही फूटकर कविता प्रकाशित भएका छन्। उनले आमा (१९८८) महाकाव्यका लागि १९९०-मा साहित्य अकादमी पुरस्कार प्राप्त गरे। मूलतः शास्त्रीय छन्दमा रस, अलङ्कारका साथै पूर्वीय काव्यिक परम्परालाई अनुसरण गर्दै मानवतावादी दृष्टिकोण राखेर कविता सिर्जना गर्ने कवि कश्यप एक प्रतिभाशाली कवि थिए। महाकाव्य लेखनको देवकोटाली प्रयासलाई कवि कश्यपले भारतीय नेपाली साहित्यमा इमान्दारिताका साथ बचाएका छन्। यिनको मन्थन महाकाव्यमा पौराणिक विषय-वस्तुमा आजको सामाजिक परिवेशमा देखा परेको विकृति र विसङ्गतिलाई उदाङ्गो पार्ने काम गरेका छन्। यिनको अनुराग खण्डकाव्यमा प्रेम, प्रकृति प्रेम, सौन्दर्यको पूजा, राष्ट्रिय प्रेम आदिको प्रवृत्ति प्रस्तुत गरिएको छ।

सन्‌ १९७०-को दशकदेखि साहित्य सिर्जनामा लागिपरेका अनि सक्रिय राजनीति गर्दै आएका कवि पवन चामलिङ "किरण' (जन्म २२ सितम्बर १९५०)-का यस अवधिमा म को हूँ? (१९९३) र क्रान्तिको प्रवेश (१९९४) प्रकाशित छन्। सरल भाषा शैलीमा प्रगतिवादी विचारधारालाई लिएर क्रान्तिको विगुल फुक्ने कवि हुन्‌ पवन चामलिङ "किरण'। आफ्ना कविताहरूमा अन्याय र अत्याचारको विरोध गर्दै मानवतावादी दृष्टिकोण राख्ने र सधैं समानताको पक्षमा बोल्ने र क्रान्तिका निम्ति आह्वान गर्ने कविका रूपमा परिचित छन् उनी। व्यस्त राजनीतिमा रहेर पनि उनको साहित्यप्रतिको झुकाउ अत्यन्त रहेको छ। मुख्यमन्त्रीका रूपमा रहेर पनि सधैं साहित्य कर्मी र कलाकारहरूको सम्मानमा अघि बढ्ने कवि चामलिङ नेपाली साहित्यका भारतीय प्रगतिवादी कविहरूको हुद्दामा सबैभन्दा माथि पर्दछन्।
सन् १९६०-को दशकदेखि निरन्तर कविता लेखनमा रहेका अनि अनेकौं कविता सिर्जना गरिसकेका कवि केदार गुरूङ (जन्म-९ जुलाई, १९४८) समकालीन कालखण्डमा पनि त्यतिकै सक्रिय र प्रतिबद्ध देखिन्छन्। प्रतीक र विम्बहरूको प्रयोगद्वारा गुम्फित भाषा शैलीको प्रयोग गर्दै केही दुर्बोध्य कविता सिर्जना गर्ने कवि गुरूङ समकालीन अवस्थामा आइपुग्दा केही सरल बन्नपुगेका छन्। अघिल्ला कालखण्डका उनका कविताहरूको तुलनामा यस अवधिका कविताहरूमा विषय वस्तुगत विविधताका साथै केही सरलतातर्फ उन्मुख देखिन्छ। यस अवधिमा उनका तीनवटा कविता सङ्ग्रह उर्लन्छन् छालहरू समय र ज्वारभाटाहरूजस्तै (१९९५), म आफ्नै कविताहरू भारी घिसाएर हिँड़िरहेछु (२०००) र खरीको बोट र सुनाखरीहरू (२००५) प्रकाशित छन्। यसका साथै यिनका अनेकौं कविताहरू विभिन्न पत्र-पत्रिकाहरूमा निरन्तर प्रकाशित भइरहेका छन्।

सन् १९७०-को दशकदेखि सिक्किमेली कविता साहित्यका चिन्हारी बन्दै आएका कवि राजेन्द्र भण्डारी (जन्म-) मूलतः विम्बात्मक कविता सिर्जना गर्ने कवि हुन्। यस अवधिमा आएर कवि भण्डारीका कवितामा वर्तमान विश्वको छाप स्पष्टसॅंग देखा पर्दछ भने उत्तराधुनिक कविता लेखनका उनी एक सशक्त प्रतिभा हुन्। यिनका यस अवधिका कविताहरूमा विश्वको बद्लॅंदो परिवेशबाट सिर्जना भएका समस्याहरू, व्यङ्ग्यात्मक चेतनाको प्रचुरता तथा प्रतीक र विम्बको समन्वयता पाइन्छ। पश्चिम बङ्गालको कालेबुङमा जन्मिएर सिक्किमलाई कर्मभूमि स्वीकार गरेका कवि भण्डारीको यस अवधिमा क्षर/अक्षर (१९९८) कविता सङ्ग्रह प्रकाशित छ।
सन् १९८०-को दशकको उत्तरार्द्धदेखि कविता लेखनमा प्रवेश गरेका अनि समकालीन कविहरूमा सबैभन्दा सशक्त र उर्वर बनेर उदाएका कवि हुन् प्रवीण राई जुमेली (जन्म-१९६७)। कवि जुमेली १९९० यता नै एक प्रतिष्ठित कविता रूपमा स्थापित बन्नपुगे भने यस अवधिमा उनका तीनवटा कविता सङ्ग्रह प्रकाशित भए। उनका शुरुका कविताहरू केही क्लिष्ट र दूर्बोध्य भए पनि नयॉं शताब्दीको थालनीसितै यिनले सरलतालाई स्वीकार गरेको भान हुन्छ। आफ्ना कविताहरूमा विम्ब र प्रतीकलाई सरलताका साथ खेलाउने तथा शहरी र ग्रामीण जनजीवनको मिश्रण गरी पाश्चात्य चिन्तनलाई पस्कने कविका रूपमा परिचित जुमेलीका कवितामा चित्रात्मक अभिव्यक्ति र चित्रकलाको भाषाको समेत प्रयोग भएको पाइन्छ। यिनका कविता सङ्ग्रहहरू हुन्- घाउका आर्वतहरू (१९९५), शब्दातीत (२०००) अनि इम्पास्टो अक्षर (२००६)।

सन्‌ १९८०-कै दशकदेखि कविता लेखनमा लागिपरेका अनि सरल कविताहरूको रचना गर्नमा सिद्धहस्त प्राप्त गरिसकेका कविका रूपमा परिचित छन्‌ उपमान बस्नेत(जन्म-३ मार्च, १९५३)। समकालीन कविता लेखनमा कवि बस्नेत आफूलाई सक्रियताका साथ अघि सार्दै आफ्ना कविताहरूमा सरल अभिव्यक्तिद्वारा सामाजिक परिवर्तन, राष्ट्रियता, जातिप्रेम, भाषा प्रेम, प्रकृतिप्रेम आदि विषय वस्तु समेट्दै कविता सिर्जना गर्दछन्। यस अवधिमा उनका प्रकाशित कविता कृतिहरू हुन्‌-तुषारोले कठ्याङ्ग्रिएका रूग्ण, चिसा पलहरू (१९९५) र घुम्टोभित्रको घुर्मैलो आकाश (२००४)।

सन्‌ १९८०-को दशकको उत्तरार्द्धदेखि कविता लेखनमा प्रवेश गरेका वीरु बाङ्देल (जन्म-)-को जन्मथलो दार्जीलिङको लाटपञ्चर भए पनि कर्मथलो सिक्किम रहेको छ। आफ्ना कविताहरूमा व्यङ्ग्यात्मक अभिव्यक्ति पस्कने अनि समाजमा रहेका विसङ्गति र विकृतिलाई खुलेर चित्रण गर्ने कविका रूपमा परिचित छन् बाङ्देल। सन् १९९०-को दशकको शुरुआत सॅंगसॅंगै यिनी कविता लेखनमा अझ बढ़ी सक्रियताका साथ लागिपर्दछन्। वर्तमान वैश्विक परिवेशका अनुभूतिहरूसमेत समेटेर कविता सिर्जना गर्ने बाङ्देलका हालसम्म दुइवटा कविता सङ्ग्रह प्रकाशित छन्- आहट मानेभञ्ज्याङको (१९९५) र कसाईको बस्तीमा (२००५)।

मूलतः उपन्यासकार र कथाकारका रूपमा परिचित रहेका भीम दाहाल (जन्म.....) सिक्किमेली समकालीन कविहरूमा एक उल्लेखनीय नाम हो। दुइवटा कविता सङ्ग्रह प्रकाशित गरिसकेका अनि कवितात्मक अभिव्यक्तिमा प्रगतिवादी चिन्तन, मानवतावादी दृष्टिकोण, क्रान्तिकारी विचारधारा र क्राम्तिको अपील गर्ने तथा मार्क्सेली द्वान्द्वात्म भौतिकवादलाई कवितात्मक रूप दिने चेष्टा गर्ने कवि हुन्‌ उनी। यिनका समृद्ध व्यथाः कङ्काल अभिव्यक्ति (१९९७) र रगतको हस्ताक्षर (२०००) गरी दुइवटा कविता सङ्ग्रह प्रकाशित छन्।

विजयकुमार सुब्बा (जन्म २६ जनवरी, १९६२)- पनि यसै अवधिमा आएर पूर्णतः स्थापित बन्न सफल कवि हुन्। मूलतः प्रगतिवादी चिन्तनधारामा व्यङ्ग्यत्मक अभिव्यक्ति प्रस्तुत गर्दै सरल प्रतीकात्मक प्रयोग र विम्ब सिर्जनाद्वारा काव्यिक सुन्दरता प्रस्तुत गर्ने कवि हुन् विजयकुमार सुब्बा। उनको सन् २००४-मा तेस्रो दृश्यको नेपथ्यतिर (कविता संग्रह) प्रकाशित भएको छ। यिनका कविताहरूमा दलित, शोषित र तेस्रो विश्वका गरीब र श्रमिकहरूको अन्तर्वेदनात्मक चित्कार विद्रोहका रूपमा प्रस्फु टित बन्न खोजेको पाइन्छ।

कथाकारका रूपमा स्थापित तर छोटा अनि मीठा कविता लेखनमा त्यतिकै सक्रिय रहेका अनि एउटा कविता सङ्ग्रहसमेत प्रकाशित गरिसकेका थिरूप्रसाद नेपाल (जन्म....) यस अवधिका एक मूर्द्धन्य कवि हुन्। समाजमा देखा परेका विभिन्न विकृति, विसङ्गति र विडम्बनाहरूको खुलेर चित्रण गर्दै व्यङ्ग्यात्मक अभिव्यक्ति प्रस्तुत गर्ने कवि नेपालको मनको आकाशमा सुनका चरीहरू (२००३) कविता सङ्ग्रह प्रकाशित छ।

पश्चिम बङ्गालको दार्जीलिङमा जन्मिएका अनि सिक्किमलाई आफ्नो कर्मभूमि ठानेका एक प्रयोगधर्मी कविका रूपमा कालूसिंह रणपहेंली (जन्म २ मई, १९५४) समकालीन कविहरूमा अत्याधिक सक्रिय रहेका छन्। यिनले नेपाली कविता साहित्यमा युग्मकको शुरुआत गरेका छन्। युग्मक दुइ हरफमा लेखिने कविताको संक्षेपीकृत रूप हो। एउटा युग्मक सिङ्गो कविताकै रूपमा उदय भएको पाउँछौं। यसका साथै युग्मकमा काव्यत्मकता पनि पाइन्छ। उदाहरणार्थः-

हत्या

फूलको हत्या भयो

हत्यारा मन्दिरतिर गयो।

मुक्तक र लामा कविता लेखनमा पनि उनी त्यत्तिकै सक्रिय छन्। रणपहेंली सन् १९९०-को दशकपछि नै आएर स्थापित बन्न पुगेका कवि हुन्। यस अवधिमा यिनले एक खण्डकाव्यसहित कविता सङ्ग्रह र युग्मक सङ्ग्रह प्रकाशित गरेका छन्। मूल्यन-अवमूल्यन (१९९४) खण्डकाव्य, युग्मक (१९९८) दुइ हरफे कविता सङ्ग्रह र बॉंच्नुको क्रम (२००४) कविता सङ्ग्रह। स्थानीय दैनिकहरूमा यिनका युग्मक र कविताहरू निरन्तर प्रकाशित भइरहेका छन्, जसबाट यिनको कविता साहित्यप्रतिको प्रतिबद्धता अभिव्यक्त हुन्छ।

वर्तमान साहित्यिक परिप्रेक्ष्यमा आएर स्थापित बन्न पुगेकी कवयत्री सुधा राई (जन्म २१ मार्च, १९६८) सिक्किमेली नेपाली साहित्यमा नारी कविताकारहरूमा अग्र स्थानमा रहेकी छन्। आन्तरिक काव्य सौन्दर्य र अन्तर्द्वन्द्वात्मक अभिव्यक्ति आफ्ना कविताहरूमा प्रस्तुत गर्ने सुधा राईका फूलको यौवन फूलैसित जोड़ (१९९५) र विरोधाभाष (२०००) गरी दुइ कविता सङ्ग्रह प्रकाशित छन्। यसै क्रममा उदाएकी अर्की सशक्त कवयत्री विनाश्री खरेल (जन्म ४ मई, १९५७)-का पनि दुइ कविता सङ्ग्रह प्रकाशित छन्, प्रश्न चिन्ह (१९९७) र मेरो बकपत्र (२००३)। यस अवधिकी अर्की सक्रिय कविताकारका रूपमा परिचित छन् दीपा राई(जन्म......)-को भ्रम (२००५) प्रकाशित छ।

अघिल्लै दशकमा तीनवटा कविता सङ्ग्रह प्रकाशित गरिसकेका अनि समकालीन परिप्रेक्ष्यमा पनि त्यत्तिकै प्रतिबद्धताका साथ कविता सिर्जनामा लागिपरेका कवि हुन्‌ वीरभद्र कार्कीढोली(जन्म.....) । प्रतीक र विम्बको प्रयोग गर्दै नवीन परिपाटीमा कविता लेख्न रूचाउने कार्की ढोलीका समकालीन कविता सङ्ग्रहहरू हुन्‌ एकमुठी कविता (१९९४) र शब्द र मन (२०००)
समकालीन कविता साहित्यमा सक्रियताका साथ उदय भएका अनि कविता साहित्यलाई संक्षेपीकरण गर्नमा तल्लीन रहेका कवि हुन्‌ अमर बानिया "लोहोरो' (जन्म १९५८)। कविताको संक्षेपीकरणको क्रममा उनले एक हरफे कविता सिर्जना गरेर आफूलाई अन्य कविहरूभन्दा छुट्टै रूपमा चिनाएका छन्। यसका साथै यिनका धेरै लामा कविताहरू पनि प्रकाशित छन्। भावधन (२००५) कविता सङ्ग्रहमा १०८ कविता प्रकाशित छन् भने यिनको एक हरफे कविता सङ्ग्रह काव्याणु (२००६) प्रकाशित छ। आफ्नो प्रयासलाई प्रतिबद्धताका साथ अघि ल्याउन बानियाको एक हरफे कवितामा काव्यात्मकताभन्दा बढ़ी वस्तुनिष्ठता पाइएको देखिन्छ। उदाहरणार्थः-

अज्ञानता

दुखको दोस्रो मुहान।

समकालीन सिक्किमेली कविता साहित्यको कुरा गर्दा शास्त्रीय छन्दमा कविता सिर्जना गर्ने कविहरू पनि उत्तिकै सक्रिय रहेको पाइन्छ। यस क्रममा चक्रपाणि भट्टराई, भवानी घिमिरे, स्वामी स्वादेशानन्द र केएन शर्मा प्रमुख रहेका छन्। चक्रपाणि भट्टराई (जन्म १० दिसम्बर, १९६४)-का शास्त्रीय छन्दमा लेखिएको नारी अङ्क (१९९४) काव्यमा विश्वका विश्वका नारीहरूको संघर्ष र जीवनीलाई प्रेरणाका रूपमा ग्रहण गरिएको छ। उनको डा. शोभाकान्ति थेगिम स्मृति पुरस्कार प्राप्त कविता सङ्ग्रह मातृसत्ताको निम्ति (२००२)-मा प्रकाशित छ, जसमा प्रकृति प्रेम आदि विविध अवधारणाका कविताहरू पाइन्छन्। भवानी घिमिरे (जन्म ...)-को युगप्रसाद (२००४) कविता सङ्ग्रहमा सामाजिक विकृति र विसङ्गतिप्रति तिखो प्रहार गरिएको छ। यस्तै के.एन. शर्मा (जन्म....) एकातिर गद्य कविता लेखनमा पनि त्यत्तिकै सक्रिय छन् भने अर्कातिर छन्दोबद्ध कविता र अनुवादमा पनि उत्तिकै लागिपरेका छन्। यिनको कविता सङ्ग्रह तिमीलाई म के भनूँ? (२००६) प्रकाशित छ। गद्य पद्य दुवै कविता लेखनमा सक्रिय रहेका स्वामी स्वादेशानन्द "कनकधारावाले' (जन्म- २९ सितम्बर, १९६४)-मा डिमापुर, नागाल्याण्डमा जन्मिएका स्वादेशानन्दले सिक्किमलाई आफ्नो कर्मभूमि बनाएका छन्। यिनको गोर्खा एकात्मता (२००६) खण्डकाव्य प्रकाशित भएको छ भने स्थानीय दैनिक हाम्रो प्रजाशक्तिमा महाकाव्य धरती स्वर्ग-को धारावाहिक प्रकाशन २००६-देखि शुरु भएको छ।

समालोचक र निबन्धकारका रूपमा स्थापित डा. शान्ति छेत्री (जन्म) कविता लेखनमा पनि त्यत्तिकै सक्रिय रहेकी छन्। आफ्ना कविताहरूमा विभिन्न आयामहरूको निरुपण गर्दै काव्यिक सौन्दर्यको समिश्रणद्वारा त्यसलाई हृदयस्पर्शी बनाउने डा. छेत्रीको ज्वालामुखी र छालहरू (१९९२) कविता सङ्ग्रह प्रकाशित भएको छ।

१९८५-मा आफ्नो पहिलो कविता सङ्ग्रह प्रकाशित गरेका कवि प्रद्युम्न श्रेष्ठ (जन्म २१मार्च, १९५४) १९९०-पछि अझ सक्रिय भएर उदाउँछन्। यिनको मह (१९९७), मोह (२००१) र माया (२००५) गरी तीनवटा कविता सङ्ग्रह समकालीन कविता लेखनकै समयमा भएकाले यिनको कविताप्रतिको प्रतिबद्धता प्रष्ट भएर जान्छ। साधारण भाषा-शैलीमा राष्ट्रियता, जातिप्रेम र सामाजिक विविधतालाई विषय वस्तु स्वीकार्दै कविता सिर्जना गर्ने श्रेष्ठ यस अवधिका महत्वपूर्ण कविताकारहरूमा एक हुन्। सन्‌ १९७१-को ७ अगस्तमा जन्मिएका भीम ठटालका विचारप्रधान काव्यिक अभिव्यक्ति ९०-को दशकको उत्तरार्द्धदेखिका उनका कविताहरूमा पाइन्छन्। नयॉं शताब्दीको थालनी सॅंगसगै भीम ठटाल सिक्किमका एक स्थापित कविका रूपमा परिचित भइसकेका छन्। उनको जिद्दी बालक (२००६) कविता सङ्ग्रहका कविताहरूमा प्रयोगवादी शैली तथा विश्वजनिन चिन्तनको समिश्रण पाइन्छ। साहित्य भनेपछि मरिमेट्ने युवा कवि टीबी चन्द्र सुब्बा(जन्म) १९९०-पछि साहित्य क्षेत्रमा स्थापित भएका हुन्। खण्डकाव्य तथा फूटकर कविताको रचनामा यिनको कलम रमाएको पाइन्छ। यिनको अभ्यस्त (...) कविता सङ्ग्रह, अनुद्वेगको रूप (१९९७), दुख सागर () गीति काव्य प्रकाशित छन्। खण्ड काव्य र गीतिकाव्यमा प्रयोग गर्न रूचाएका सुब्बाका काव्यहरू परम्पराप्रतिको विद्रोह बोकेर उदाएका छन्।

सिक्किमेली कविता लेखनमा एक आशावादी कविका रूपमा देखा परेका कवि भानुराज थापा "निरोगी' (जन्म) १९९०-कै दशकमा उदाएका एक सशक्त कवि प्रतिभा हुन्। यिनका चारवटा कविता सङ्ग्रह प्रकाशित छन्। ती हुन्‌ अतृप्त सम्झनाका कोसेली (१९९७), शीतको एक थोपा (१९९९) , बॉंझो परिधि ः मान्छे मान्छेहरू अनि मान्छेका मान्छेहरू (२००१) अनि आधी आकाशभित्रका केही ताराहरू (२००४)। सरल भाषा शैलीमा कविता सिर्जना गर्ने "निरोगी' मुक्तक लेखनमा पनि त्यत्तिकै सक्रिय छन्। उनको शीतको एक थोपा मुक्तक सङ्ग्रहका रूपमा प्रकाशित छ। १९८२-देखि कविता लेखनमा प्रवेश गरेका अनि कथा र उपन्यास लेखनमा पनि त्यतिक्कै सक्रिय रहेका कपिलमणि अधिकारी (जन्म २२ मई, १९६६) पनि समकालीन साहित्यकारहरूमा स्थापित नाम नै हो। यिनको फक्रिन नपाएका कोपिलाहरू (१९९२) कविता सङ्ग्रह प्रकाशित छ।

एक अनेपाली भएर पनि नेपाली साहित्यको सेवामा दत्त चित्त भएर लागिपरेका एमएस खान (जन्म २४ मार्च, १९५८) मूलतः कथाकार र निबन्धकारका रूपमा परिचित भए पनि कविता लेखनमा पनि सक्रिय छन्। साधारण भाषामा नेपाली सामाजिक परिवेशलाई समेत समेट्दै कविता लेख्ने खानका कवितामा प्रौढ़्ता आउन बॉंकी नै रहेको छ। यिनको कविता सङ्ग्रह जीवन पृष्ठ (२००६)-प्रकाशित छ।

पाश्चात्य लेखन शैलीलाई अप्नाउँदै १९९०-को दशकको पूर्वार्द्धमा जति सक्रियताका साथ सन्तोष आले (जन्म ११ नोभेम्बर, १९६७) उदाएका थिए उत्तरार्द्धदेखि भने उनी कविता लेखनमा त्यति सक्रि य देखिएका छैनन्। उनको एकमात्र कविता सङ्ग्रह तलाउभित्र अनुहार (१९९४)-को दोस्रो संस्करणसमेत प्रकाशित भयो तर अर्को कविता सङ्ग्रह भने देखा परेकोछैन। यिनका कवितामा तीव्र युगबोध, भाषिक परिमार्जन विद्रोहवादी चेतना, हृदयस्पर्शिता र छुट्टै परिपाटी पाइन्छ। यिनका कविता एकातिर बौद्धिक चिन्तन पाइन्छ भने अर्कातिर स्तरीय कविता लेखनमा यिनले बढ़ी जोर दिएको अनुभव हुन्छ।

गजल लेखन र कविता लेखनलाई आत्मसात गरेर अघि बढ़ेका खुशेन्द्र राई (जन्म १६ दिसम्बर, १९६८) समकालीन कविहरूमा चीर परिचित नाम हो। भावनात्मक काव्यिक अभिव्यक्ति आफ्ना कविताहरूमा प्रस्तुत गर्ने खुशेन्द्रको गजल लेखनमा दक्ष कलम चलेको छ। सिक्किममा गजल लेख्नेहरूमा खुशेन्द्र राई धेरै अघि पुगिसकेका छन्। यिनको अनाम बाटो (१९९५) कविता सङ्ग्रह र मेरा एकाउन्न गजलहरू (२००५) पाठकसामु छन्। यिनका गजलहरूमा रोमान्सेली भावका साथसाथै व्यङ्ग्य पनि प्रचुर मात्रामा पाइन्छ।

सन् १९७०-को दशकदेखि साहित्य क्षेत्रमा लागिपरेका राज.के.श्रेष्ठ (जन्म) मूलतः निबन्धकार र जीवनीकारका रूपमा परिचित भए पनि कविता लेखनमा पनि सक्रिय छन्। उनका कविताहरूमा नीतिवादी जीवन दर्शन पाइन्छभने गीति सरलता पनि यिनका कविताहरूको विशेषता हो। यिनको यात्रा क्रम (१९९८) कविता सङ्ग्रह प्रकाशित छ।

सन् २००४-को भानु पुरस्कारले सम्मानित प्रेम थुलुङ (जन्म) एकजना सिद्धहस्त कविका रूपमा परिचित छन्। यिनका तीनवटा कविता सङ्ग्रह आधारहीन सत्य (.....), अर्थहीन यात्रा र खण्डहरः अधुरो गीत (....) प्रकाशित छन्।

समकालीन नेपाली सिक्किमेली कविता साहित्यको कुरा गर्नुपर्दा अनेकौं कवि प्रतिभाहरूको उदय यस अवधिमा भएको अघिबाटै बताइसकिएको छ। यस अवधिमा सक्रियताका साथ कविता साहित्यमा लागिपरेका कविहरू तथा कविता कृतिहरू यस प्रकार छन्ः-

देवीप्रसाद अधिकारीको कविता कुसुम, टीएन शर्माको शीर्षहीन अनुभूतिका शीर्षकहरू (२००३), हेमप्रसाद ढकाल (जन्म१२ जनवरी १९६४) -को गान्तोक तिमीलाई (१९९९), मीनुदेवी छत्रीको तिम्रो गोरेटोमा आँखा बिछाई (१९९६), बलि सुब्बा (जन्म १९५७, मृत्यु १९९८)-को गीतै भो आधार (१९९७) गीत सङ्ग्रह, पेमनर्बू शेर्पा "ज्योति'-को धरतीको पुकार (१९९५), अनिता सेवाको साटिएको सपना (), तामलिङ वीरबल लिम्बू, (जन्म १४ मार्च १९५०)-को चाहिएको छ मलाई एउटा छोरा रावण जस्तो (२००१), अप्सरा दाहाल (जन्म)-को सम्झनाको देश (२००३), टीका ढुङ्गेल (जन्म ११ अगस्त १९६८)-को पूर्वाधार (२००२), नन्दलाल भट्टराईको सिक्किमका ऐतिहासिक आन्दोलनहरू (२००६), दिवश "भिखारी'ः को आधुनिक आकाशमुनि हुर्किएका मान्छेहरू (२००६), श्याम विरही (जन्म १९६४)-को अभिव्यक्ति अनुभूतिहरूका (१९९७) र श्यामा विरहीका कविता, माधव खनाल (जन्म १ अगस्त, १९६१)-को कहिले काहिँ (१९९८), सुवास दीपक (जन्म १ अप्रेल १९४८)-को आधारशिला (१९९३), विजय बान्तवाको अर्धसत्यमा बॉंच्नेहरू (१९९२), रघुनन्द सापकोटा (जन्म ७ अक्टोबर, १९४८)-को जीवनको अँगालोमा फैलिएका अनुभूतिहरू, सन्तोष बरदेवा (जन्म १६ अप्रेल, १९४७)-को अस्तित्व तिम्रो र मेरो, पूर्णकला भण्डारी, रविनलाल गुरूङ, मनप्रसाद गुरूङ, गंगाराम छेत्री र दीवस पेगाको संयुक्त लेखनमा प्रकाशित परमगद (२००५), वत्स वेदनिधि दाहालको दिप्तीमय उजाड़ स्मृति (१९९६) र दिव्य चेतना (२००५), भक्ति बस्नेतको गीतका अनुभूतिहरू (२००५), टीका भाइ (जन्म १९८०-का) केवल बुख्यॉंचाहरू (१९९८) र गनगन (२००३), गोविन्दप्रसाद शर्मा "अनाथ'-को जीवन सर्कस (१९९१), लिला तुम्बोपोको प्रभात (२००१), ओङ्दी छिरिङ लामाको लामाका कविताहरू (१९९४), नन्दू दूतराज "निशा'-को मायालु तिम्रै यादमा, टार्जन कटेलको छटपटाएका आत्माहरू (१९९०), रबर्ट रोशन राई र लिनु खालिङको संयुक्त लेखनमा तयार भएको सुस्केराद्वय (१९९५), मनोज कुमार बुमछेनको किन? रून्छ यो मन(१९९९), दाउछो लेप्चाको दुवो मुनिका कमिलाहरू (२००३), नरसिंह राईको तृषणा मलाई पनि (२००४), उदयचन्द्र न्यौपानेको स्पर्श, पारसमणि शम (जन्म ५ जुलाई १९८२)-को खण्डकाव्य आर्तव (२००३), राधिका शर्माको प्रथम यात्रा जीवनको (२००१), पालुवा फेर्दै (२००३) र पल्लव (२००६), नन्दकुमार ठटालको कति सम्झाऊँ, तारा दास (जन्म १९७३)-को उज्यालो उज्यालो हुँदै जान्छ (२०००), युवराज थापा र राजकुमार प्रधान "दुखी'-को पाइलाहरू प्रयासका मार्गमा (२००१), कृष्ण भारतीको अग्निशिखा खण्डकाव्य (१९९६) आदि उल्लेखनीय छन्।

यस अवधिमा कविता लेखनमा सक्रियताका साथ अघि बडेका तर पुस्तक चाहिँ प्रकाशन नगरेका थुप्रै कवि कवयत्रीहरू नेपाली कविता साहित्यमा आफ्नै किसिमको परिचयका साथ उदय भएका छन् भने कतिपय पुराना कविहरू यस अवधिमा आएर बेला-बेला कविता लेखनका साथ देखा पर्दैछन्। अघिल्लो कालखण्डमा अर्थात १९९० अघि सक्रियताका साथ कविता सिर्जनामा जुटेका तर १९९० पछि भने कविता विधामा थोरै कलम चलाएका कविहरूमा गिर्मी शेर्पा, रूद्र पौड्याल आदि प्रमुख छन्।

सन् १९९०-पछि सिक्किममा धेरै नवोदित कविहरूको उदय भयो, जो कविता लेखनको कुशलता र दक्षताका साथसाथै आफ्नो स्थान सुनिश्चित गर्न प्रयासरत देखिन्छन्। समकालीन परिप्रेक्ष्यमा उदय भएका कविहरू, जसका कविताहरू विभिन्न पत्र-पत्रिकाहरूमा निरन्तर प्रकाश भइरहन्छन् ती यसप्रकार छन्ः-
मिना सुब्बा, चम्पादिवस राई, अर्जुन यावा चामलिङ, अर्जुन पीयूष, रोजी निरौला, राधिका शर्मा, डीएन नेपाल, डिल्लीराम अधिकारी, डिल्लीराम शम, भूूपाल कौशिक, खड्गबहादुर चामलिङ, गोवर्द्धन बॉंस्तोला, किशोर मोक्तान, कमल बानिया (छटपटाएका आत्माहरू, १९९०), हरिभक्त अधिकारी, मणि चामलिङ "रहर', कविता सुब्बा, युवराज थापा, नवीन लामिछाने, केबी ठटाल, शान्तिराम अधिकारी, सुवास तामङ "अतीत', युवा बराल, पुण्य कोइराला, रिकी यल्मो लेप्चा, होमनाथ दवाड़ी, खुशबु छेत्री, डिकमाया दाहाल, रामभक्त, हस्तकुमार बन्धु, मणिका शर्मा, लीलाधर दुलाल, डेण्डूप लेप्चा, शंकर ढकाल, चन्द्रप्रकाश भट्टराई, एलएम नेपाल, पदम छेत्री, पदम क्षेत्री, बालकृष्ण श्रेष्ठ सदामे, एसएम बस्नेत, हरिप्रसाद अधिकारी, खड़ानन्द कोइराला, योगेश भण्डारी, शेरशशि, कृष्ण दवाड़ी, अर्जुन कोइराला, श्रीदास बेकारी, सुवास कोइराला, अमृता शर्मा, डीपी ढकाल, सुरेन मोहोरा, रोशन कौशिक, रूद्र कौशिक, दिनेश अधिकारी, धीरज राई, विमल काफ्ले, गोपाल गाउँले, पवन प्रतीक्षा खतिवडा (भोलि भूकम्पको थर्कमान), युवराज घले भाइ, चन्द्रप्रकाश राई, भीम प्रधान, गोविन्द प्रधान, भीम बाटुरा, शिव प्रधान, विन्देश्वरीप्रसाद, सोनाम दोङ, सीएम शर्मा, महेन्द्र बजगाईं, इमानुएल राई, सरला राई, भीम थापा, प्रवीण खालिङ, दोर्जी शेर्पा, नन्दू ठटाल, राजेनचन्द्र शिवाकोटी, देवकुमार दुमी राई, मित्रलाल निरौला, होमनाथ मिश्र, कल्पना प्रधान, रोशनी राई, यादव अधिकारी "स्वराज', ओटी लेप्चा, बसन्ती शर्मा, दलमान पीर मुखिया, अविचन्द्र सिग्देल, प्रकाश शर्मा, गायत्री गौतम, फुछिरिङ लेप्चा, विकाश शर्मा, भूषण शर्मा, सुरेश सुब्बा, शान्ति सहारा राई, चन्द्रप्रकाश सिञ्च्यूरी, तारामणि मोक्तान, अञ्जली, गंगाप्रसाद लिम्बू "असफल', पमिता अनु, कुवेर भट्टराई, सिर्जना गिरी, ए.बी मुरिङ्ग्ला, दीपक राई, देवराज राई, डीके प्रधान, राज पाखरिन, कृबु संयमी, भूपेन शर्मा आदि।

समकालीन सिक्किमेली नेपाली साहित्यको परिचयात्मक अध्ययन-1

उठान :

साहित्य कुनै समय, परिवेश, सीमा, जाति, भाषा, क्षेत्र, शैली आदिमा बॉंधिएर बस्ने वस्तु होइन। यो निरन्तर विकास भइरहने एउटा धारा प्रवाह गति हो, जो निरन्तर अघि बढ़िरहन्छ। यसैले साहित्यलाई कुनै क्षेत्र, समय र सीमामा बॉंधेर राख्न पनि सकिँदैन। यद्यपि, अध्ययनको सुविधालाई ध्यानमा राख्दै प्रस्तुत लेखमा सिक्किमेली समकालीन साहित्यको विवेचनात्मक तथा विकासक्रमिक अध्ययन गर्ने प्रयास गरिएको छ। यस क्रममा सन् १९९०-पछिका सिक्किमेली साहित्यिक गतिविधिलाई समकालीन साहित्यिक गतिविधिका रूपमा लिइएको छअर्थात समकालीन सिक्किमेली साहित्य भन्नाले १९९०-को दशकयता आजसम्मको सिक्किमेली नेपाली साहित्य बुझिनेछ।

समकालीन भन्नाले यसै समयको, आजको, वर्तमानको, समसामयिक भन्ने अर्थ बोध हुनाले सन् १९९०-को दशकयता नेपाली साहित्यका क्षेत्रमा देखापरेको प्रवृत्तिगत परिवर्तनका साथै राजनैतिक, सामाजिक, आर्थिक, सांस्कृतिक, चिन्तन आदिको परिवर्तित रूपको प्रभाव र छाप के-कस्तो हिसाबमा भएको छ अनि साहित्य सिर्जनाले के-कस्तो गति लिएको छ ती सबैको अध्ययन गर्ने कोशिश यस लेखको अभीष्ट रहेको छ। सन् १९९०-को दशकको शुरुवात सॅंगसॅंगै भारतमा नेपाली भाषाको संवैधानिक मान्यताको आन्दोलन चरम सीमामा पुगिसकेको हुन्छअनि यसको नेतृत्व त्यस समय सिक्किमको कॉंधमा पनि आएको हुन्छ।


२० अगस्त, १९९२-मा नेपाली भाषाले भारतमा राष्ट्रिय भाषाको मान्यता ग्रहण गर्दै संविधानको आठौं अनुसूचिमा अन्तर्भुक्त भएपछि नेपाली भाषा-साहित्यका क्षेत्रमा सिक्किमले जुन कार्य शुरु गरेको छ, त्यो आज प्रशंसनीय र उल्लेखयोग्य देखिन्छ। भारतभरि छरिएर बसेका नेपाली जातिमा एकता र विकासको प्रत्यक्ष र परोक्ष नेतृत्व १९९० -को दशकदेखि सिक्किमले आफ्नो कॉंधमा लिएको देखिन्छ। ९०-को दशक सॅंगसॅंगै भारतीय नेपाली साहित्यमा सिक्किमले जुन उल्लेखनीय कार्य गरेको छ त्यसले आज सिक्किमलाई साहित्य सिर्जनाको अगुवा बनाइसकेको छ। सिक्किममा आएको राजनीतिक परिवर्तन तथा साहित्य सिर्जनाप्रतिको हार्दिकताको कारण ९०-को दशकयता भारतीय नेपाली साहित्यको मात्र नभएर समस्त नेपाली साहित्यका निम्ति सिक्किमले जुन कार्य गरेको छ, त्यसको प्रशंसा इतिहासले स्वतः गर्ने नै छ। पुस्तक प्रकाशन, पत्र-पत्रिकाको प्रकाशन, सिर्जनाकारहरूको सम्मान, साहित्यिक महारथीहरूलाई पेन्सनजस्ता उल्लेखनीय कार्य सिक्किमले यही समकालीन समयमा शुरु गरेर विश्व साहित्य सिर्जनाका क्षेत्रमा लागिपरेको सिक्किमले आफ्नो प्रतिबद्धता व्यक्त गरिसकेको छ। नेपाली साहित्य, संस्कृतिको सम्वर्द्धना र विकासमा आज सिक्किम सबैका निम्ति आदर्श बनेको छ। यही आदर्शताको आड्मा ९०-को दशकको उत्तरार्द्धदेखि सिक्किमले नेपाली साहित्यमा आफूलाई अघिल्लो हुद्दामा राख्दै आएको छ। आज नेपालले पनि नेपाली साहित्यको समृद्धि र विकासका लागि सिक्किमतिर फर्किएर हेर्नुपर्ने बाध्यता सृष्टि भइसकेको छ। आज सिक्किमले नेपालले गर्ननसकेका कार्य धेरै ठाउँमा गरेर देखाएको छ। पत्र-पत्रिकाका विशेषाङ्कहरूमा होस् अथवा कुनै लेखकको सम्पूर्ण सिर्जनालाई ग्रन्थका रूपमा प्रस्तुत गर्दै होस् अथवा प्रकाशन र सम्मानका क्षेत्रमा होस् सिक्किम यस कालमा आएर सबैभन्दा अघिल्लो पंक्तिमा उभिएको पाइन्छ।

यसैले यस लेखमा १९९०- यताको अवधिलाई समकालीन युगको रूपमा स्वीकार गर्दै यस युगमा अहिलेसम्म सिक्किमेली नेपाली साहित्यले के-कति प्रगति गरेको छ, त्यसको मूल्याङ्कन गर्ने झिनो प्रयास गरिएको हो।


पृष्ठभूमिः-

सन् १९९०-को दशक शुरु हुँदा एकातिर भारतमा नेपाली भाषालाई संविधानको आठौं अनुसूचिमा अन्तर्भुक्त गर्ने प्रयास भइरहेको थियो अनि त्यस प्रयासमा सिक्किमले कूटनैतिक भूमिका निर्वाह गरिरहेको थियो। देशका चारैतिर सङ्गोष्ठी, विचारगोष्ठी तथा चिन्तनहरू भइरहेका थिए। यस्तो परिस्थितिमा पत्र-पत्रिकाहरू एक प्रकारको उत्साहका साथ प्रकाशित हुन शुरु भइसकेका थिए। त्यस समय सिक्किमबाट प्रकाशित हुँदै गरेका स्रष्टा, प्रक्रिया, निर्माण, अर्चनाजस्ता पत्र-पत्रिकाले आफ्नो भूमिका यथोचित रूपमा निर्वाह गर्दै थिए। यता अघिल्लै कालखण्डदेखि सक्रिय रहेका साहित्यकारहरू तुलसीराम शर्मा "कश्यप', सानु लामा, सानुभाइ शर्मा, डा. शान्ति छेत्री, श्रीमती गीता शर्मा, राधाकृष्ण शर्मा, पूर्ण राई, शिव प्रधान, राजेन्द्र भण्डारी, राज. के. श्रेष्ठ, रूद्र पौड्याल, केदार गुरूङ, उपमान बस्नेत, पवन चामलिङ "किरण', गिर्मी शेर्पा, सन्तोष बरदेवा, रघुनन्दन सापकोटा, वीरभद्र कार्कीढोली, बलि सुब्बा, प्रद्युम्न श्रेष्ठ, गोपाल गाउँले, चुनिलाल घिमिरे, उदयचन्द्र वशिष्ट, देवकुमार दुमी, विजय बान्तवा, भीम दाहाल, प्रवीण राई जुमेली, राम अपतन, डा. घनश्याम नेपाल, सुवास दिपक, वत्स गोपाल प्रभृत्ति साहित्यकारहरू अझ सक्रिय बने भने नवोदित कलमकारहरूको सशक्त रूपमा प्रवेश शुरु भयो। अघिल्ला पुस्ताका साहित्यकारहरू सॅंगसॅंगै नयॉं पुस्ताले पनि यस दशकमा आएर आफूलाई विकसित गर्ने फराकिलो ठाउँ पाए। एकातिर नयॉं पुस्ताका लागि ९०-को दशकको उत्तरार्द्धमा आइपुग्दा नेपाली भाषाले संवैधानिक मान्यता पाइसकेको स्थिति थियो भने अर्कोतिर पत्र-पत्रिकाहरूको प्रकाशन अनि पुस्तकहरूको प्रकाशनका लागि प्रकाशकहरू पनि खुलेर अघि आइसकेका थिए। अझ नयॉं शताब्दीको थालनी सॅंगसॅंगै सिक्किममा नयॉं पुस्ताका साहित्यकारहरूलाई आफ्नो कलमलाई पारिलो बनाउन पत्र-पत्रिकाहरूले पूरै सहयोग गरे। एकातिर साहित्य सिर्जनाका लागि अनुकूल प्रशासनिक तथा राजनेैतिक वातावरणले पनि नयॉं हुद्दाका साहित्यकारलाई प्रोत्साहन गरेको छ। निर्माण प्रकाशन, जनपक्ष प्रकाशन, आँकुरा प्रकाशन, हिमाली प्रकाशन, रचना प्रकाशनजस्ता प्रकाशकहरूको उदारता अनि साहित्यिकहरूको सम्मान र सङ्गोष्ठी, सम्मेलनहरूको आयोजनको बढ़ोत्तरीले पनि यस कालखण्डमा आएर सिक्किमेली साहित्यको सेवामा लाग्नेहरूलाई सधैं प्रोत्साहन दिइरह्यो। यस अवधिमा एकातिर साहित्यकारहरूको सम्मान गर्न सरकार स्वयं अघि सरेको देखियो भने अर्कोतिर विभिन्न सङ्गठनहरू, सरकारी इकाईहरू तथा संस्थानहरू पनि सिर्जनधर्मीहरूको सम्मानमा अघि सरे। यी सबै परिदृश्यले सिक्किममा साहित्यका क्षेत्रमा लागिपर्नेहरूको मान-सम्मानले पनि नयॉं जोश र उत्साह यहॉंका साहित्यकारहरूलाई दियो। यसै पृष्ठभूमिमा यहॉंका साहित्यकारहरू निरन्तर विकसित बन्न अग्रगामी बनेका छन्, जो यस १५-१६ वर्षको छोटो अवधिको उल्लेखनीय उपलब्धि हो।

यस अवधिमा एकातिर कविता विधाले विभिन्न रूप धारण गर्दै महाकाव्यदेखि एक हरफेसम्मको रूप धारण गऱ्यो। तुलसीराम शर्मा "कश्यप'-ले आमा महाकाव्यका लागि साहित्य अकादमी पुरस्कार (१९९०), गिर्मी शेर्पाले हिपोक्रिट चॉंप गुरॉंस र अन्य कविताका निम्ति साहित्य अकादमी पुरस्कार (१९९१) प्राप्त गरे। कथा साहित्यमा पनि यहॉं उल्लेखनीय प्रगति भएको छ। सानु लामा, प्रवीण राई जुमेली, राधाकृष्ण शर्मा, भीम दाहाल, पूर्ण राई, समीरण छेत्री प्रियदर्शी आदि कथाकारहरूको कथाले सिक्किमेली कथा साहित्यलाई माथि उठाउने काम गरेको छ भने सानु लामाको मृगतृष्णालाई साहित्य अकादमी पुरस्कार प्राप्त भइसकेको छ। उपन्यास विधामा यहॉं थोरै तर उल्लेखनीय कार्य भएको छ। भीम दाहाल, एम.डी. कार्की, पारसमणि शम जस्ता उपन्यासकारको जन्म यसै समयमा भएको पाउँछौं भने भीम दाहाललाई उनको उपन्यास द्रोहका निम्ति साहित्य अकादमी पुरस्कार प्राप्त भएको छ। निबन्ध साहित्यमा विशेष गरी डा. घनश्याम नेपाल, डा. वत्स गोपाल, राज.के. श्रेष्ठ, सुवास दीपक, मटिल्डा राई आदिका विभिन्न आयाममुखी निबन्धका साथसाथै पत्र-पत्रिकातर्फ निबन्ध प्रकाशन गर्ने एउटा ठूलो जमातको जन्मनै समकालीन परिवेशमा भएको छ। विशेष गरी राज्यमा २००० पछि प्रकाशित हुन शुरु भएका समाचार-पत्रहरू हाम्रो प्रजाशक्ति, समय दैनिक, आजको सिक्किम, हाम्रो पाहाड़लगायत सिलगढ़ीबाट प्रकाशन हुने सुनचरी, हिमालय दर्पण, अब, आजभोलि, सगरमाथा साप्ताहिक (दैनिक र पुनः साप्ताहिक) आदि दैनिकमा निरन्तर निबन्ध, लेखहरू भनौं गद्य साहित्यको प्रकाशन गर्ने साहित्यकारहरूमा आर.सी. शर्मा, विजय बान्तवा, अर्जुन पीयूष, दीप प्रधान गान्तोके आदिका निबन्धहरूले यहॉंको निबन्ध साहित्यलाई पनि माथि उठाएको छ। यस क्रममा आइपुग्दा आलोचना साहित्यले पनि उल्लेखनीय विकास हुने अवसर पाएको छ। यस विधामा डा. घनश्याम नेपाल, डा. शान्ति छेत्री, डा. वत्स गोपाल, महानन्द पौड्याल, डा. पुष्प शर्मा, पेम्पा तामाङ, महानन्द पौड्याल आदिको प्रवेशले समालोचना विधालाई पनि माथि उठाइदिएको छ। जीवनी साहित्यका क्षेत्रमा चुनिलाल घिमिरे, टीबी चन्द्र सुब्बा, राज.के. श्रेष्ठ आदिको उपस्थिति अनि नाट्य साहित्यमा चुनिलाल घिमिरे, ध्रुव लोहागण तथा थमन नौवागजस्ता एकाध रङ्गमञ्च प्रेमीको प्रवेश खट्कॅंदो विषय बनेको छ। समकालीन सिक्किमेली साहित्यको कुरा गर्दा नाटक विधा सबैभन्दा पछि परेको अनि यहॉं स्तरीय नाट्य लेखनको ठूलो ठाउँ रिक्त स्थान रहेको महसुस हुन्छ। अतः नाटक साहित्यमा पनि यहॉं प्रगति भइरहेको भए पनि गुणात्मक र प्रयोगधर्मी नाट्य शिल्पीहरूको अभाव भने यस कालमा पनि पूरा भएको छैन भन्न चाहिँ सकिन्छ।

प्राचीन ओलम्पिक खेल

प्राचीन ओलम्पिक खेल

आधुनिक विश्वमा ओलम्पिक खेलको महत्त्वपूर्ण स्थान छ। खेलकूदको संसारमा ओलम्पिक खेल सबैभन्दा ठूलो खेल प्रतियोगिता हो। यसैले त ओलम्पिक खेललाई खेलकूदको महाकुम्भ भनिन्छ, जो प्रत्येक चार वर्षमा आयोजन गरिन्छ। कुनै पनि राष्ट्र खेलकूदमा कतिसम्म विकसित छ, त्यसको सही लेखा-जोखा प्रत्येक चार वर्षमा आयोजन हुने यस ओलम्पिक खेलले गर्दछ। यसैले प्रत्येक राष्ट्र ओलम्पिक खेलमा आफ्नो राष्ट्रको सर्वोत्कृष्ट प्रदर्शन होस्‌ भन्ने चाहेर नै खेलकूदको क्षेत्रमा लगानी गर्दछन्‌। ओलम्पिक खेलमा पदकहरू जित्नु भनेको राष्ट्रको गौरव तथा सगरमाथाको टुप्पोमा हुग्नु हो।

ओलम्पिक खेलको जन्म यूरोपको ग्रीस राष्ट्रमा भएको हो। ईशापूर्व 776-मा प्राचीन ग्रीसको ओलम्पिया शहरमा ओलम्पिक खेलको जन्म भएको बताइए पनि यो खेल ग्रीसमा आजभन्दा 3 हजार वर्षअघि आयोजन हुने गरेको अनुमान गरिएको छ। ओलम्पियामा आयोजन हुने खेलबाट नै ओलम्पिक खेलको उदय भएको हो। यो खेल आयोजन भएको पहिलो लिखित प्रमाण ईशापूर्व 776को पाइएको छ। त्यसताक ग्रीसमा प्रत्येक चार वर्षमा यो खेलको आयोजन गरिन्थ्यो। त्यस समय ग्रीसमा चारवटा ग्रीसेली खेल आयोजन हुन्थे जसमध्ये ओलम्पियामा आयोजन हुने खेल एक थियो। ओलम्पिया, डेल्फी, स्तमिया र निमियमा यी खेलको आयोजन हुन्थे। त्यस समय ग्रीस स-साना राज्यहरूमा विभाजित थियो तर सम्मान संस्कार र परम्परा भएकाहरूको यो खेल रहेको थियो।


ओलम्पिक खेलको आयोजना गर्नअघि शहर-शहरमा पवित्र मशाल बोकेर हिँडिन्थ्यो। मशालले ओलम्पिको खेलको सन्देश लिएर सबैलाई खेलमा सहभागी बन्ने आग्रहसहित यसको तिथिको जानकारी दिइन्थ्यो। ओलम्पिया र निमियमा आयोजन हुने खेल देवताहरूका राजा जीउसको स्मरणमा आयोजन हुन्थ्यो भने डोल्फीको खेल प्रकाशका देवता अपोलोको स्मरणमा अनि स्थमियाको खेल समुद्र देवता पोसीय डोनको स्मृतिमा आयोजन हुन्थ्यो। चारवटा ग्रीसेली खेलहरूमा ओलम्पिया सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण मानिन्छ। ओलम्पिया कुनै शहर बजार थिएन। एउटा ग्रामीण क्षेत्र थियो र यसलाई प्रवित्र स्थान मानिन्थ्यो। यहॉं देवराज जिउसको मन्दिर पनि भएकोले विभिन्न धार्मिक अनुष्ठानहरू आयोजन हुनेगर्थ्यो।ओलम्पिक खेल आयोजन भएको समय ओलम्पियामा 40 हजारभन्दा धेरै मानिसको जमघट हुनेगर्थ्यो। यसमा खेलाडीहरू, व्यापारीहरू, स्थानीय मानिसहरू, लोक कलाकारहरू आदिको उपस्थिति हुनेगर्थ्यो।


प्राचीन ओलम्पिक खेलमा विभिन्न प्रकारका खेलहरू आयोजन हुनेगर्थे। विशेष गरी एथ्लेटिक्स, जिम्नेजियम, पालास्ट्रा, शरीर प्रदर्शन आदि खेलहरूको आयोजन गरिन्थ्यो। यस खेलमा ग्रीसेली मूलका पुरुषहरूलाई अनि स्वतन्त्र पुरुषलाई सहभागी बन्ने अधिकार थियो। यस खेलमा महिला, दास र विदेशीले सहभागिता जनाउन पाउँदैन थिए। धेरैजसो खेलाडीले सहभागिताका लागि धेरै महिनाको व्यक्तिगत प्रशिक्षण र तयारी गर्नुपर्थ्यो। खेल शुरु हुन चार हप्ताअघि नै उनीहरू ओलम्पियामा पुगिसकेको हुनुपर्थ्यो। ओलम्पियामा उनीहरूले छनौट प्रतियोगितामा भाग लिएपछि मात्र अन्तिम प्रतियोगितामा सहभागी बन्नसक्थे। खेलाडीहरूलाई निर्णायकहरूले शपथ खुवाउने परम्परा रहेको थियो। खेलका नियमहरू नमान्ने खेलाडीलाई जरिमाना लगाउने परम्परा प्राचीन ओलम्पिकमै रहेको थियो।



प्राचीन ओलम्पिकमा चर्चित खेलाडीहरू धेरै रहेका थिए। क्रोटनका मिलोले ईशापूर्वको सातौं सताब्दीको उत्तरार्धमा ओलम्पियामा सातपटक विजय प्राप्त गरेका थिए भने तासोसका थियोजेनेसले प्राचीन ओलम्पिक खेलहरूमा 13 सयभन्दा धेरै विजय प्राप्त गरेको बताइन्छ। रोडेसका लियोनिडासले दौडमा 12 पटक जैतुन पत्ता (ओलिभ लीफ) जीतेको बताइन्छ। रोडेसका डायगोरासले ईशापूर्व 464 मा ओलम्पियामा आफ्नो छोरो, नातिसितै बक्सिङ जीतेका थिए।



प्राचीन ओलम्पिकमा व्यक्तिगत प्रतिसपर्धा हुन्थे। प्रतियोगिताहरू स्टेडियम र हिपोड्रोममा आयोजन हुनेगर्थे। पहिलो दिन खेलाडीहरू र निर्णायकहरूले शपथ ग्रहण गर्ने चलन थियो। दोस्रो दिन हिपोड्रोममा घोड सवारी प्रतियिगिताहरू आयोजन हुनेगर्थे जसमा चारवटा घोडाको दौड खेललाई प्रमुख मानिन्थ्यो। दोस्रो दिन नै बेलुकी पख डिस्कस, लङजम्प, जेवेलिन, दौड र कुस्तिजस्ता खेलहरूको आयोजन हुनेगर्थे। तेस्रो दिन खेलाडीहरूको अङ्क जोडिन्थ्यो अनि एउटा विशाल धार्मिक अनुष्ठान आयोजन गरिन्थ्यो। देवराज जिउसको स्मृतिमा एस सयवटा गाईको बलि चढाइन्थ्यो र उक्त मासु प्रसादका रूपमा खेलाडीहरूलाई वितरण गरिन्थ्यो। चौथो दिन विभिन्न प्रकारका दौड आयोजन स्टेडियममा गरिन्थ्यो। सोही दिन बेलुकी बक्सिङ, कुस्ती आदि खेल आयोजन हुन्थ्यो। पॉंचौं तथा अन्तिम दिन खेलाडीहरूलाई सम्मान गरिन्थ्यो। ओलम्पियाका विजेताहरूलाई नाच गानका साथ सङ्गीतमय वातावरणमा सम्मान गरिन्थ्यो। ओलम्पियाका विजेताहरूलाई ओलिभ पत्ताको श्रीपेच लगाएर सम्मान गरिने चलन थियो। आधुनिक ओलम्पिकमा पहिलो, दोस्रो र तेस्रो हुनेलाई स्वर्ण, रजत र कास्य पदकले सम्मानित गर्ने चलन छ तर प्राचीन ओलम्पिकमा भने विजेतालाई ओलिभको पत्तासित रातो रिबन लगाएर सम्मान गरिन्थ्यो।


ग्रीसेली मूलकाहरूद्वारा आयोजित हुने प्राचीन ओलम्पिक ग्रीसेली परम्पराको एउटा सद्‌भावपूर्ण सम्मेलन थियो। यो खेल सन्‌ 393 सम्म आयोजन भएको बताइन्छ।